M ir zo u L u g b e k n o m id a g I o z b e k is t o n mit j j y u n IV e r site ti m. Sh ar ipo V

“X o ssa”
narsaning m ohiyatiga tegishli va o‘zining davom iyligi va 
qarshilik k o ‘rsatish qobiliyatidan q at’i nazar, barcha narsalarga 
taalluqlidir. U uzoq vaqt yashashi, tashqi ta'sirlarga turlicha qarshilik 
k o ‘rsatishi mumkin. B undan farqli o ‘laroq, holat, odatda, uzoq vaqt 
yashay olm aydi, lekin tashqi kuch ta'sirid a uzoq yashashi mumkin.
Stoiklarga sifatni jism deb e ’tiro f etadilar. Sifat “pnevm a” (nafas 
olish)dan iborat, u predm etning barcha qism lariga kiradi. “Pnevm a” 
barcha xossalar substrati, aynan ana shu sifatiga k o ‘ra predm et shu 
holida b o ‘ladi. Biroq, bu predm etning asosiy sifatilariga taalluqli emas. 
Borliqning oliy elementlari — 
havo
va 
olov:
ulardan 
hayot
va 
ong
paydo 
b o ‘ladi. Aksincha, 
suv
va 
y er —
passiv moddiy elem entlar, hayot va 
shaklni ular olov va havodan oladilar. Olov va havoning oliy elem entlari 
o ‘zlariga va boshqa elem entlarga yaxlitlik baxsh etadi, bunga quyi 
elem entlar qodir emas.
Olam
- yagona tirik m avjudot, u jo n va ana shu jo n kirgan 
predm etlardan tashkil topadi.
“Holatda bo'lish"
— harakat yoki osoyishtalikdan iborat, ular, 
o 'z
navbatida, m uayyan bir kuch ta ’siri natijalaridir, bunday kuchlar 
olam ning barcha joylarida mavjud.
Osoyishtalik -
kuchlar muvozanati b o ‘lib, bu kuchlar qaram a-qarshi 
tom onga y o ‘nalgan b o ‘ladi.
Harakatning
uch turini farq qilish zarur:
1) fazoda o ‘m ini o ‘zgartirish;
2) sifatning o ‘zgarishi;
3) kuchlanish (tonik harakat) bilan taqozo etiluvchi harakat.
Ulam ing uchalasini ham fazoda o ‘rin alm ashishga olib borib taqash
mumkin. Elem entlar boshiang‘ich jism dan paydo b o ‘lishadi va unga 
qaytishadi, buning sababi quyuqlashish va siyraklashishdir. 
Tonik
harakat
“pnevm atik” jistnlarga xos bo ’lib, u ichki qismlari harakatidan 
tashkil topadi va bu harakat m arkazdan chekkalarga qarab y o ‘nalgan 
b o ‘ladi (teskari y o ‘nalishda ham b o ‘lishi m umkin). M arkazga qarab 
y o ‘nalgan harakat jism va uning qismlari birligini, teskari yo ‘nalishdagi 
harakat jism lar m iqdori va shaklini belgilaydi. Jism ning boshqa barcha 
sifatlari ham “pnevm a” bilan taqozo etilgan. Xususan, noorganik tabiatda 
ana shunday. O rganik tabiatda esa, yangi kuchlar ishga tushadi, ular 
“pnevm a”ning noziklik va kuchlanishi darajasi bilan belgilanadi.
Stoiklam ing 
sababiyat
to ‘g ‘risidagi ta ’limoti dunyoviy jarayonlam i 
yaxlit holda tasavvur etishni taqozo qiladi. D unyodagi barcha narsalar 
kuchning yagona m anbaidan hosil b o ‘ladi. Sababiy ta ’sirlam i oliy
232

---

elem entlar: olov, havo va ularning aralashmasi b o ‘lgan “pnevm a”lar 
yaratadilar. Boshqa barcha jism lar ularda "pnevm a” b o ‘lgani uchun 
sabab boMishi mumkin. Sababiyat faqat nomoddiy natijalarga olib keladi, 
chunki sababiyatning mohiyati shundaki, bir jism boshqa jism holatini 
o'zgartiradi, harakatga keltiradi, unda m uayyan o'zgarishlarni sodir 
qiladi.
Vaziyat,
sababiyatdan farqli oMaroq, y o ‘q boMsa, ta ’sir sodir 
boMmaydi. Sabab va oqibat o ‘rtasida hech qanday o ‘zaro ta’sir mavjud 
emas.
Stoiklarning falsafasidagi muhim tushuncha — 
fatumdir.
H ar qanday 
sababiy ta ’sir tabiat qonunlariga m uvofiq holda sodir boMadi. Jismlar 
o‘zaro ta'sird a boMganida, muayyan oqibat paydo boMadi. A na shunga 
k o ‘ra, hodisalar o ‘rtasida sababiy aloqadorlik bor, degan xulosaga 
kelishadi. Sabab va oqibat o ‘rtasidagi ketm a-ketlik, aslida, birinchi 
harakatga keltiruvchi kuch faoliyati bilan bogMiq.
Olam — ilohiy tirik m ateriyaning zaruriy mahsuli. Sababiy kuch 
yagona oqim sifatida k o 'p alohida, yakka oqim lar va irm oqlarga boMinib 
ketadi va bunda o ‘zining yaxlitligini saqlab qoladi. Demak, barcha 
jarayonlardagi sababiy aloqadorlik yagona substratga yoki “fa tu n f’ga 
bogMiq. Bu tushunchalar stoiklam i “oldindan k o ‘rinish”, “zaruriyat 
doirasidagi iroda erkinligi” to ‘g ‘risidagi taMimotini yaratishga olib 
keladi. Shu yerda m onizm prinsipi buziladi. Sababiyatni tushuntirish 
teleologik tus oladi. Olam ilohiy olovdan paydo boMadi. Bu olov nafaqat 
moddiy sabab va nafaqat sababiy shakllanish qonuni, balki bir vaqtning 
o ’zida, barcha narsalam i boshqaradigan aql, m a’naviy ibtidodir va u 
olam da m aqsadli tartib boMishini nazarda tutadi. 0 ‘sim lik o ‘z urugMda 
ildizi va shoxlari, bargi, guli va hosilni m ujassam lashtirgani singari, 
olam da paydo boMadigan har bir predm et dunyo m iqyosida boshqa 
predm etlar m ajm uasidagi qandaydir xohisb, maqsadi ar tizitnidagi 
muayyan m aqsadning ro ‘yobga chiqishidir.
Ilohiy substansiya -
barcha mavjud narsalam ing m aqsadini 
ifodalovchi tasavvurni yaratuvchidir, uning substratidir. Buni stoiklar 
"urug'li logos’’
deb atashadi. M azkur tushunchaga Aristotel o ‘z 
ontologiyasiga kiritgan to 'rt sabab: moddiy sabab, dinam ik sabab, 
m antiqiy sabab, m aqsad sabab olib kelib birlashtiriladi. Stoiklarda xuddi 
shunday 
fatum
(rok) va 
oldindan ko'rish
ham birlashtirilgan. Insonda 
iroda tushunchada fikrlanayotgan nim anidir m aqsad qilib q o ‘yadi, uni 
m exanika qonunlariga b o ‘ysungan harakat orqali ro 'yo bg a chiqaradi.
233

---

Insonda sodir b o ‘ladigan m ana shu holatni stoiklar butun olam ga xos deb 
hisoblaydilar.
Xususan, ibtidoiy ilohiy olovdan izchil tarzda havo, suv, yer paydo 
bo ‘ladi. Bu quyi elem entlam ing birligini ulam ing ichiga kiruvchi 
“pnevm a” yaratadi, bu birlik turli darajadagi tozalik va kuchga ega 
bo'lishi mumkin. Pnevm a noorganik tabiatda k o ‘r-ko‘rona zaruriyat va 
sababiyat, o ‘sim liklar olam ida mos ravishda m arkazdan chekkaga qarab 
harakatlanadigan kuch, hayvonot olam ida aql tushunchalarini k o ‘ra 
olm aydigan jo n sifatida, m aqsadsiz xohish bo ‘yicha v a tasavvurlarga 
tayanib amal qiladigan kuch tarzida, insonda esa, jo n sifatida mantiqan 
harakat qiladigan, aql bilan biladigan, aqlni xohlovchi kuch sifatida 
nam oyon b o ‘ladi.
“Ilohiy pnevm a”ni ana shunday dunyo rang-barangligi, k o ‘p xilligi 
birligida deb bilish X risippga barcha fatum ga muvofiq sodir b o iad ig an
narsalar, ayni paytda, “oldindan k o ‘rish”ga ham mosdir, deb aytishga 
asos b o ‘lgan. Bunday xulosa noto‘g ‘ri va “ilohiy pnevm a” mohiyatidan 
kelib chiqmaydi, chunki “pnevm a” turli sohalarda turlicha usullar bilan 
amal qiladi. A na shuning uchun ham stoiklar fatum bilan oldindan 
ko ‘rish orasiga 
“tabiat"
tushunchasini joylashtiradi. Uning fatum bilan 
umumiyligi - m aqsadga m uvofiqligida.
Stoiklar qarashlariga 
teoditsiya
xos. 
Teoditsiya —
olam da m avjud 
yovuzlik uchun Xudoni falsafiy jihatdan oqlash. K leanf olam da 
yovuzlikning, tabiatda esa m aqsadga m uvofiqlikka mos b o ‘lmagan 
hodisalam ing m avjudligini fatum ga to ‘nkashga, xususan, uning oldindan 
k o ‘rish bilan bog‘liq em aasligini, o ‘z holiga tashlab qo‘yilgani natijasi 
ekanligini k o ‘rsatishga urinadi.
X risipp fikricha esa, yovuzlik oldindan k o ‘rishsiz dunyoga kirib kela 
olmaydi. Biz yovuzlik deb hisoblaydigan b a’zi narsalar tabiatdagi 
m aqsadga m uvofiqlik tufayli yuzaga keladi. B undan tashqari, fizikaviy 
yovuzlikni yovuzlik deb b o ‘lmaydi, u insondan baxtini tortib ololmaydi. 
Demak, asosiy m asala oldindan k o ‘rish bilan o ‘zaro aloqador, bir-birini 
taqozo etadi.
Stoiklar fatum bilan iroda erkinligi o'rtasidagi ziddiyatni hal etishda 
harakat turlari o'rtasidagi tavofutga tayanishadi. N oorganik jism harakati 
uchun 
turtkini 
boshqa harakatlanuvchi jism dan 
oladi. 
O 'sim lik 
tashqaridan kelgan ozuqani qayta ishlash jarayonida harakatlanadi 
H ayvonning harakati sababi uning psixikasida hayvondan farqli o‘laroq, 
insonda harakatga keltiruvchi ta s a w u r va tuy g'ular qatoriga uchinchi 
elem ent - m antiqiy tafakkur, aql kelib qo‘shiladi. Aql egasi b o ‘lmish
234

---

inson ham raa vaqt ham vaziyat taqozo etgan turgan harakatni sodir 
etishga rozi b o ‘laverm aydi. Insonning amaliy erkinligi asosida nazariy 
erkinlik yotadi. Faqat tuy g‘ular, lazzatlanish aql chig‘irig4dan o ‘tgandan 
keyingina, kuchga kiradi, aqlga mos irodaga aylanadi. Inson hayvondek 
tug'ilib, aqliy m avjudotga aylanishi kerak. Bu faqat 
donolargagina
nasib 
etadi.