|
STOIKLAR KOSMOLOGIYASI
Stoiklam ing kosm ologiyasi Aristotel va atom istlar ta ’limotiga
tayanadi. Stoiklar fikricha, Kosm os yagona. Aristoteldagi singari,
Kosm os cheklangan va shar shaklida. Atomistlardagi singari, u cheksiz
b o ‘shliq bilan o ‘ralgan, lekin Kosm ik shar ichida bo'shliq y o ‘q.
Kosmosdagi yaxlitlik “pnevm a” tufaylidir. Pnevm a barcha jism larga
xuddi jon tanaga kirgani singari kiradi.
0 ‘zlarining qarashlarida stoiklar Geraklitning logos va olov -
dastlabki asos, degan qarashlariga qaytib kelishdi. Ammo ularda Platon
va Aristotel fikrlaridan olingan joylar ham bor. Xususan, ham m a
narsalarning urug‘i bor, degan nazariy g ‘oya asosida m oddiy olam
tuzilishini tushuntirishga urinish m avjud.
Stoiklam ing K osm osga b o ig a n qarashlari panteistik va gilozoistik
xarakterga ega. Kosm os - tirik va aqlli m avjudot. M angu takrorlanib
turadigan jaravonda Kosm os dastlabki olovdan paydo b o ‘ladi, yashaydi
va yana qayta olov holiga keladi va bu sikl m angu davom etadi. Agar
Kosm os ichida b o ‘shliq b o ‘lganda edi, unda olam ning birligi y o ‘qolgan
b o ‘Iar edi. Kosmos hayotida olam ning birligi k o ‘plikka yoyiladi, k o ‘plik,
turli xillik yagona ilohiy substansiya holiga qaytadi va bu jarayon mangu
davom etadi.
Stoiklar, yuqorida ta'kidlanganidek, olam ning alangalanishi va
paydo b o ‘lishi t o 'g ‘risidagi ta ’lim otida Geraklit kosm ologiyasiga
tayanishadi. Itohiy substansiyaning m aqsadi
diakosmezis —
aqlli
m avjudotlam i yaratish. Olam xudolar va insonlar uchun yaratilgan.
Diakosm ezisda ilohiyot alohida xudo shaxslariga ajratilgan. Barcha aqlli
m avjudotlar jam oani tashkil etishadi. Bu jamoa yerdagi barcha
jam oalam ing proobrazi. Aql hukm ron olam da fuqaro boMish - insonning
m aqsadi.
Stoiklarga ko ‘ra, reallik ikkita boshlang‘ichga ega: passiv va aktiv.
Bu yerda Platondagi kabi dualizm y o ‘q va dastabki faollik - g ‘oya emas,
balki moddiylikdir. B u yerda ikkita boshlang‘ich asos ham m oddiylikdan
iborat. Lekin, shuni ham aytish kerakki, stoiklar doktrinasi m oneistik
235
bo ‘lsa-da, ular hamma vaqt ham unga amal qilishmagan. Bu haqida
Zenon qanday fikrda bo ‘lganligini bilmaym iz, ammo K leanf va
X risipplar bulam i bir butunlik sifatida olib qarashgan.
Passiv boshlang‘ich asos bu - sifatdan xoli b o ‘lgan materiya, aktiv
esa,
aql
yoki
Xudo.
Tabiiy
go ’zallik
yoki
tabiatdagi
intiho
boshlang‘ichda fikrlash yoki Xudo borligini ko‘rsatadi. Bularni inson
uchun kim tashkillashtirganligi, bundan tashqari, oliy m avjudot b o ‘lgan
inson ongga ega ekan, demak, borliq yom onlik timsoli hamdir, negaki
butun qismdan yaxshi b o ‘lishi mumkin emas. Xudo bilan dunyoviy ong
o ‘xshash, Xudo o ‘zining substrakti singari moddiydir.
Geraklitdan so ‘ng stoiklar ham m a narsalam ing boshlang‘ich sababi
olov deyishgan. Xudo bilan faol olov birga bo 'lib, u olam deb
nomlanadi. Shu bilan birga, u birinchi m anba hamki, undan moddiy olam
paydo b o ‘ladi. Bu elem entlar Xudo tom onidan yaratiladi va unga qaytib
boradi. Olam paydo bo'lgandan keyin Xudo unga ruh tanaga qanday
m unosobatda b o ‘lsa, o ‘shanday m unosobatda b o ‘ladi. Xudoning tanasi
ham olam ning elem entlaridan tashkil topgan, lekin ular nozikroqdir. Ular
boshlang‘ich sababchisidir va y o ‘naltirilganligi bilan ajralib turadi,
boshqa elem entlar esa harakatsiz va shaklsiz b o ‘ladi, ammo ular sabab
b o ‘lsa, harakatga va shaklga ega b o ‘lishi mumkin.
Dem ak Xudo faol kuch b o ‘lib, yuzaga kelishi kerak bo'lgan
narsalarni
o ‘zida
m ujassam lashtiradi.
Stoiklar ularni
“spermatik
logoslar” deb atashgan. Bu aktiv narsalar “u m g ‘lar” b o ‘lib, ularndan
yakka narsalar paydo bo ‘ladi; yoki aniqrog‘i, bu u ra g ‘lar shakllanib,
alohida narsalarga aylanadi. Dunyoning rivojlanishi jarayonida olovning
issiqligidan havo paydo bo'ladi va undan suv shakllandi. Suvning bir
qismi — yer, ikkinchi qismi suv b o ‘lib qolaveradi, uchinchi qismi esa,
havoga qayta aylanadi ham da qayta bo ‘linganda, olovga aylandi.
Shunday qilib, Xudo tanasi olam ga tarqaladi (olamni egallaydi).
Geraklit, hech bir jo y d a ham m a joyni qamrab oladigan umumiy
yong‘in haqida aytmagan. Stoiklarga k o ‘ra, Xudo o ‘zidagi narsalrni
a w a l tarqatadi va keyin yana qaytib oladi, bu esa, katta yo n g ‘in
ko ‘rinishida bo‘ladi. Olam doim iy ravishda tartibli paydo b o ‘lish va y o ‘q
bo‘lish jarayoning to ‘xtovsiz amalga oshirib keladi. Undan tashqari, har
bir yangi olam avvalgi olamni takrorlaydi. A w a lg i dunyodagi kishi
yangi dunyoda ham xuddi shu amallarni bajaradi.
Inson haqida gapirar ekan, stoiklar uning tana va jondan tashkil
topishini ta’kidlaydilar. Jon ham tana, lekin “pnevm atik” tana, unga
236
tonik harakat xos. Jon beshta hissiy a ’zodan, nutq organi, qabul qiluvchi
va boshqaruvchi organdan (m iyadan) tashkil topgan.
B archa qism lar “pnevm a” oqimidan kelib chiqadi. Jon yurakda
joylashgan. U barcha m a ’naviy vazifalarni bajaradi: tasavvur, mulohaza.
xulosa chiqarish, sezish, xohlashni amalga oshiradi. Sezgi organlaridan
olingan obrazlar asosida jonda
Do'stlaringiz bilan baham: |
