M ir zo u L u g b e k n o m id a g I o z b e k is t o n mit j j y u n IV e r site ti m. Sh ar ipo V

STOIKLAR KOSMOLOGIYASI
Stoiklam ing kosm ologiyasi Aristotel va atom istlar ta ’limotiga 
tayanadi. Stoiklar fikricha, Kosm os yagona. Aristoteldagi singari, 
Kosm os cheklangan va shar shaklida. Atomistlardagi singari, u cheksiz 
b o ‘shliq bilan o ‘ralgan, lekin Kosm ik shar ichida bo'shliq y o ‘q. 
Kosmosdagi yaxlitlik “pnevm a” tufaylidir. Pnevm a barcha jism larga 
xuddi jon tanaga kirgani singari kiradi.
0 ‘zlarining qarashlarida stoiklar Geraklitning logos va olov -
dastlabki asos, degan qarashlariga qaytib kelishdi. Ammo ularda Platon 
va Aristotel fikrlaridan olingan joylar ham bor. Xususan, ham m a 
narsalarning urug‘i bor, degan nazariy g ‘oya asosida m oddiy olam 
tuzilishini tushuntirishga urinish m avjud.
Stoiklam ing K osm osga b o ig a n qarashlari panteistik va gilozoistik 
xarakterga ega. Kosm os - tirik va aqlli m avjudot. M angu takrorlanib 
turadigan jaravonda Kosm os dastlabki olovdan paydo b o ‘ladi, yashaydi 
va yana qayta olov holiga keladi va bu sikl m angu davom etadi. Agar 
Kosm os ichida b o ‘shliq b o ‘lganda edi, unda olam ning birligi y o ‘qolgan 
b o ‘Iar edi. Kosmos hayotida olam ning birligi k o ‘plikka yoyiladi, k o ‘plik, 
turli xillik yagona ilohiy substansiya holiga qaytadi va bu jarayon mangu 
davom etadi.
Stoiklar, yuqorida ta'kidlanganidek, olam ning alangalanishi va 
paydo b o ‘lishi t o 'g ‘risidagi ta ’lim otida Geraklit kosm ologiyasiga 
tayanishadi. Itohiy substansiyaning m aqsadi 
diakosmezis —
aqlli 
m avjudotlam i yaratish. Olam xudolar va insonlar uchun yaratilgan. 
Diakosm ezisda ilohiyot alohida xudo shaxslariga ajratilgan. Barcha aqlli 
m avjudotlar jam oani tashkil etishadi. Bu jamoa yerdagi barcha 
jam oalam ing proobrazi. Aql hukm ron olam da fuqaro boMish - insonning 
m aqsadi.
Stoiklarga ko ‘ra, reallik ikkita boshlang‘ichga ega: passiv va aktiv. 
Bu yerda Platondagi kabi dualizm y o ‘q va dastabki faollik - g ‘oya emas, 
balki moddiylikdir. B u yerda ikkita boshlang‘ich asos ham m oddiylikdan 
iborat. Lekin, shuni ham aytish kerakki, stoiklar doktrinasi m oneistik
235

---

bo ‘lsa-da, ular hamma vaqt ham unga amal qilishmagan. Bu haqida 
Zenon qanday fikrda bo ‘lganligini bilmaym iz, ammo K leanf va 
X risipplar bulam i bir butunlik sifatida olib qarashgan.
Passiv boshlang‘ich asos bu - sifatdan xoli b o ‘lgan materiya, aktiv 
esa, 
aql 
yoki 
Xudo. 
Tabiiy 
go ’zallik 
yoki 
tabiatdagi 
intiho 
boshlang‘ichda fikrlash yoki Xudo borligini ko‘rsatadi. Bularni inson 
uchun kim tashkillashtirganligi, bundan tashqari, oliy m avjudot b o ‘lgan 
inson ongga ega ekan, demak, borliq yom onlik timsoli hamdir, negaki 
butun qismdan yaxshi b o ‘lishi mumkin emas. Xudo bilan dunyoviy ong 
o ‘xshash, Xudo o ‘zining substrakti singari moddiydir.
Geraklitdan so ‘ng stoiklar ham m a narsalam ing boshlang‘ich sababi 
olov deyishgan. Xudo bilan faol olov birga bo 'lib, u olam deb 
nomlanadi. Shu bilan birga, u birinchi m anba hamki, undan moddiy olam 
paydo b o ‘ladi. Bu elem entlar Xudo tom onidan yaratiladi va unga qaytib 
boradi. Olam paydo bo'lgandan keyin Xudo unga ruh tanaga qanday 
m unosobatda b o ‘lsa, o ‘shanday m unosobatda b o ‘ladi. Xudoning tanasi 
ham olam ning elem entlaridan tashkil topgan, lekin ular nozikroqdir. Ular 
boshlang‘ich sababchisidir va y o ‘naltirilganligi bilan ajralib turadi, 
boshqa elem entlar esa harakatsiz va shaklsiz b o ‘ladi, ammo ular sabab 
b o ‘lsa, harakatga va shaklga ega b o ‘lishi mumkin.
Dem ak Xudo faol kuch b o ‘lib, yuzaga kelishi kerak bo'lgan 
narsalarni 
o ‘zida 
m ujassam lashtiradi. 
Stoiklar ularni 
“spermatik 
logoslar” deb atashgan. Bu aktiv narsalar “u m g ‘lar” b o ‘lib, ularndan 
yakka narsalar paydo bo ‘ladi; yoki aniqrog‘i, bu u ra g ‘lar shakllanib, 
alohida narsalarga aylanadi. Dunyoning rivojlanishi jarayonida olovning 
issiqligidan havo paydo bo'ladi va undan suv shakllandi. Suvning bir 
qismi — yer, ikkinchi qismi suv b o ‘lib qolaveradi, uchinchi qismi esa, 
havoga qayta aylanadi ham da qayta bo ‘linganda, olovga aylandi. 
Shunday qilib, Xudo tanasi olam ga tarqaladi (olamni egallaydi).
Geraklit, hech bir jo y d a ham m a joyni qamrab oladigan umumiy 
yong‘in haqida aytmagan. Stoiklarga k o ‘ra, Xudo o ‘zidagi narsalrni 
a w a l tarqatadi va keyin yana qaytib oladi, bu esa, katta yo n g ‘in 
ko ‘rinishida bo‘ladi. Olam doim iy ravishda tartibli paydo b o ‘lish va y o ‘q 
bo‘lish jarayoning to ‘xtovsiz amalga oshirib keladi. Undan tashqari, har 
bir yangi olam avvalgi olamni takrorlaydi. A w a lg i dunyodagi kishi 
yangi dunyoda ham xuddi shu amallarni bajaradi.
Inson haqida gapirar ekan, stoiklar uning tana va jondan tashkil 
topishini ta’kidlaydilar. Jon ham tana, lekin “pnevm atik” tana, unga
236

---

tonik harakat xos. Jon beshta hissiy a ’zodan, nutq organi, qabul qiluvchi 
va boshqaruvchi organdan (m iyadan) tashkil topgan.
B archa qism lar “pnevm a” oqimidan kelib chiqadi. Jon yurakda 
joylashgan. U barcha m a ’naviy vazifalarni bajaradi: tasavvur, mulohaza. 
xulosa chiqarish, sezish, xohlashni amalga oshiradi. Sezgi organlaridan 
olingan obrazlar asosida jonda