kiradi. U atomlar, kosm ologiya, kosm ogoniya asoslari bilan qiziqqan,
asosiy e ’tiborini dunyoning tuzilishi m asalasiga qaratgan. D em okrit esa
Sokratdan katta, u Aristotel fikricha, “barcha
narsalar haqida m ulohaza
yuritgan”, xususan, bilish, axloq, siyosat, tarbiya v a boshqa masalalari
bilan shug‘ullangan.
Shuning uchun biz atom istik falsafani к о ‘rib chiqqanim izda qaysi
nazariya Levkippga yoki Dem okritga tegishli ekanligini aniq ayta
olmaymiz. Am m o Dem okrit ancha keyinroq yashagan. Biz bunda uning
P rotagorga hissiy ta s a w u r qilish haqidagi m asala bo‘yicha bergan
javobiga asoslangan doktrinasi va uning inson xulq-atvori to ‘g ‘risidagi
nazariyasi m azm uniga asos sifatida tayanam iz. Dem okrit atom istik
nazariyasini o ‘rganayotgan olimlar,
uning keyinroq yashab ijod
etganligin hisobga olib, B em et fikriga q o ‘shiladilar.
Lekin shu narsa aniqki,
Demokrit
(eram izdan avvalgi 460-470-
yillarda tu g ‘ilgan deb taxm in qilinadi) A bder shahrida dunyoga kelgan.
Bu davrda A bderda sofist Protagor, naturalist va shifokor G ippokratlar
yashagan. A llom a Bobil, Fors davlati, Hindiston v a M isrga sayohat
qilgan, olimlar, m agiya bilan shug‘ullanuvchilarga shogird b o ‘lib
tushgan. Demokrit V asr oxiri IV asr boshida vafot etgan.
D em okrit hayoti to ‘g ‘risida bir qancha
yarim afsonaviy rivoyatlar
saqlangan. Xususan, taniqli zotdan b o ‘lib, katta m erosga ega b o ‘lib
qolgan D em okrit barcha boyligini ilmiy safarlarga sarflaydi. Bu davrda
A bderda otadan qolgan merosni bem ahsul ishlarga sarf qilish jinoyat
hisoblanardi, shuning uchun ham Dem okritning faoliyati b o ‘yicha jinoiy
ish qo ‘z g ‘atiladi. Lekin Dem okrit ilmiy safarlarda yiqqan bilim lariga
suyanib yozgan asarlarini o ‘qib beradi va jazodan qutilib qoladi.
Bu o ‘rinda ta ’kidlash joizki, atom istik nazariya asoslarini yaratish
ishi k o ‘proq D em okrit hissasiga to ‘g‘ri keladi.
A tom istik ta ’lim ot eleyliklar qo ‘ygan masala: borliq paydo b o ‘lishi
ham y o ‘q b o ‘lishi ham m um kin em asmi? degan savolning o ‘ziga xos
yechim i edi. Ayni paytda, Levkipp va D em okritlar eleyliklam ing k o ‘plik
(to‘plam )ni, harakatni fikrlab bo‘lmaydi, degan xulosasini inkor etadilar.
A niqroq aytadigan b o ‘lsak, atom istik falsafa o ‘zining m a’no-m azm uniga
k o ‘ra Em pedokl falsafasining davomi hisoblanadi. Empedokl Parm enid
prinspini m uvofiqlashtirishga harakat qildi. Xususan, u olam to ‘rt xil
elem entning har xil m iqdorda qo ‘shilishi natijasida paydo b o ‘lgan deb
hisoblaydi. Ammo u zarrachalar haqidagi
nazariyani va m iqdor
o ‘zgarishdan sifat o ‘zgarishga o ‘tish haqidagi m antiqiy nazariyani
oxirigacha izchil tarzda qo ‘llay olmadi. Empedokl falsafasi o ‘tish davrini
tashkil
etib,
sifat
o ‘zgarishlari
moddiy
narsalarining
m exanik
aralashuvidan yuzaga kelgan, degan qarashlar tizim iga y o i ochib berdi.
146
Undan tashqari, Em pedoklda m uhabbat va kurash haqidagi qarashlar
m etafora bo‘lib, dunyoni m exanik tarzda tushunishga yaroqsiz edi.
Olamni tushunish uchun yetishm ayotgan oxirgi b o ‘g ‘inni atom istlar
yaratishdi. Bu b o ‘g ‘in atom istik g'ovadan iborat edi.
Levkipp va D em okrit fikricha, borliqda
boMinmavdigan va cheksiz
zarrachalar bor b o'lib, ular atomlardir. Biz ularni ko‘rmaymiz, ular hissiy
organlarim iz tam onidan idrok etilishi uchun juda ham kichiklik qiladi
.
Levkipp va Dem okritning fizikaviy va falsafiy qarashlarining asosini
jism lam ing bo ‘linmas zarrachalari m avjudligi to ‘g ‘risidagi farazlari
tashkil etadi. Bunday son-sanoqsiz zarrchalam i, y a’ni atomlarni (atom os
— bo‘linmas, qism larga kesilm aydigan) mutlaq zich va havosiz b o ‘lgani
uchun b o ‘linm aydigan zarrachalar deb hisoblashgan. Havo atom lar hosil
qiladigan jism larda bo’ladi va ular ana shu havoda harakatlanishadi.
Atom lar bir-biridan 1) shakli, y a’ni tashqi k o ‘rinishi; 2) oMchamlari; 3)
holati va 4) tartibi bilan farq qilinadi172. B o‘shliqdagi
harakati jarayonida
atom larning ba’zilari bir-birining ustidan sakrab o ‘tib ketishadi, boshqa
bir xillari tarqalishib, o‘ralishib ketishadi, (shakli mos kelganda) va
m urakkab jism larni paydo qilishadi. Levkipp va Dem okritlar fikricha,
borliqda atom larning faqat sonigina emas, balki k o ‘rinishlari,
shakllari
ham cheksizdir. Lekin ular (shakllar) ko'rinm aydi, his etilmaydi.
Sim plitsiyning xabar berishicha, atom shakllari soni shuning uchun ham
cheksizki, ular soni boshqasining sonidan hech qancha k o ‘p emas.
Levkipp va Dem okritlar atom lar harakati sababi to ‘g ‘risidagi
masalani q o ‘yishm agan. Buning sababi shundaki, ular harakat atom ga
avva! boshidanoq xos bo ‘lgan xususiyat, deb hisoblashgan.
Atom istik ta ’limot kundalik tajribadagi hodisaga tayanadi va uni
um um lashtirish asosida paydo bo‘lgan.
Bu hodisa qattiq jism ning
qisilishidan iborat. Teofrast bergan m a’lumot bo‘yicha, Levkipp va
Dem okritlar shunday fikr yuritishgan: agar atom lar oralig‘ida havo
b o ‘lmaganda, jism ning hajmi qisqarm agan b o ‘lar edi. Demak, jism ning
qattiqligi yoki yum shoqligiga uning zichligi va siyrakligi mos keladi,
degan xulosaga kelganlar.
Atom lar barcha y o ‘nalishlarda harakat qilishadi. A na shuning uchun
har ular borliqda m uayyan tartibni hosil qilishi ham , yoki tartibsiz,
xaotik
harakatda bo ‘lishi ham mumkin (masalan, quyosh nuri derazadan
o ‘tganda m ayda zarrachalar chang ichida harakatlanayotgandek bo‘lib
k o ‘rinadi).
Do'stlaringiz bilan baham: 
