|
148 C op leston F. H istory o f p h ilosop h y. V o l .l . - N e w Y ork -L on d on -T oron to-S yd n ey-
A uckland, 2 0 0 3 . P .8 7 -8 9 .
149 П латон. С обр. соч. В 4-х тт. Т. —М.: М ы сль, 1990. С .4 28.
150 C op leston F. H istory o f philosophy. V o l .l . - N e w Y o rk -L on d on -T oron to-S yd n ey-
A uckland, 2 0 0 3 . P.89.
129
qilishsa, k o ‘proq m uvaffaqiyatga erishishi m um kin.Sofistlar dushmanlari
buni quyidagicha talqin qilishdi: axloqiy jihatdan boshqalaridan yom on
bo ‘lgan ishda g ‘alabaga erish, bunda qoidaning modal tusga ega b o ‘lishi
shart emas. M asalan, o ‘zini him oya qilishga ojiz m ijozning adolatli ishini
yoki ju d a m urakkab ishni yutib chiqishga yordam bergan huquqiy
m aslahatchi to ‘g ‘risida, u “z a if ’ odam ga g ‘alaba qozonishga yordam
berdi, bunda u axloqqa zid ish qilmadi, deyish mumkin. Prinsipsiz
notiqlar va eristika muxlislari tufayli bu qoida tez orada yomon shuhrat
kasb etdi, lekin bunda Protagom i qalloblarga yordam berdi deb
bo ‘lmaydi. Lekin,shunga qaram asdan, dialektika va eristika amaliyoti
bilan bog‘liq relyativistik doktrinaning tabiiy ravishda insonda haqiqat
va adolatni chekkaga surib q o ‘yib, m uvaffaqiyat qozonishga xohishi
borligini inkor etib bo ‘lm aydi151.
Protagor birinchilar qatorida gramm atikani o ‘rganishga kirishgan va
bu fan o ‘zining paydo b o ‘lishi bilan Protagorga qarzdor. Uni gaplar
tasnifini
am alga
oshirgan,
otlar jinsini
aniqlash
uchun
zarur
term inologiyani ishlab chiqqan deyishadi.
Gorgiy
Sofistlar katta m aktabining yana bir yorqin vakili Gorgiy (eram izdan
avvalgi 483-374y.) b o ‘lib, u 100 yildan ortiq um r k o ‘rgan, buning
sababini lazzatlardan o ‘zini tiyishda, deb tushuntirgan.
Asarlari:
“Elenaga shon-sharaflar”, “Polem ed”, “Tabiat haqida
yoxud noborliq haqida” . Keyingisi asosiy asari b o ‘lib, unda Gorgiy
tafakkur, nutq va borliqni bir-biridan ajratgan holda tasavvur qiladi.
Uni k o ‘proq Zenon dialektikasi skeptitsizmi qiziqtirgan va u m azkur
m asalaga b ag ‘ishlangan “N oborliq yoxud Tabiat haqida” kitobini
yozgan. Unda “Gorgiy eleyliklar dialektikasidan boshqacha xulosa
chiqargan. Uningcha, 1) hech bir narsa m avjud emas, chunki m avjud
b o ‘lganda yo m angu b o ‘lardi, yo nim adandir paydo b o ‘lgan b o ‘lardi.
Biroq u hech nim adan paydo b o im a g a n boTardi, na Borliqdan, na
N oborliqdan hech narsa paydo b o ‘lmaydi. U m angu ham bo‘la olmaydi,
chunki mangu b o ‘lganda cheksiz b o ‘lishi kerak. C heksizlikning b o ‘lishi
quyidagi sababga k o ‘ra mum kin emas: u boshqa narsada ham, o 'z id a
ham boT a olmaydi, ana shuning uchun ham hech qayerda b o ‘lshi
m um kin em as; 2) agar nim adir m avjud b o ‘lganda, uni odam lar bilgan
boTardi. Zero, agar borliq to ‘g ‘risida bilim boTsa, unda o ‘ylagan narsasi
m avjud, noborliq to ‘g ‘risida esa o ‘ylash m um kin emas. U holda xato
15‘ CVshajoyda
130
b o ‘lishi m um kin emas, bu esa puch; 3) agar odam lar borliq to‘g ‘risida
bilganlarida ham, bu bilimni boshqalarga berib bo'lm as edi, axir belgilar
o'zlari ifoda qilayotgan predm etlardan farq qiladi-ku. B oshqa kishilarga
bu dunyoning rang-barangligi haqida gapirishim iz mumkin, axir bizning
qulog‘imiz rangni emas, tovushni eshitadi-ku. Va ikki kishi, agar ular
bir-biriga butunlay o ‘xsham asa, qanday qilib borliq to ‘g ‘risida bir xil
tasavvurga ega bo ‘lishi m um kin? B a’zilar m azkur g ‘aroyib g ‘oyalarni
G orgiyning falsafiy nigilizmi ifodasi deb jiddiy hisoblashgan, boshqalari
uni hazil deb o ‘ylashgan, aniqrog‘i, ular fikricha, buyuk notiq ritorika
yoxud so‘z o ‘yinining qanday qilib hatto puch farazni odamlarga
to ‘g ‘riga o ‘xshash qilib jaranglashini ko ‘rsatmoqchi bo'lgan.
Gorgiy ritorikani ishontirish san’ati deb hisoblaydi. 0 ‘zining
nutqlarida ishontirish usullaridan ataylab ezgu m aqsadlar y o ‘lida ham,
yovuzlik y o ‘lida ham foydalangan, bu usullarni o ‘z o ‘yinlarini
yaxshilashi uchun aktyorlarga ham o'rgatgan. Shu munosabat bilan
Gorgiy qutqaruvchi aldoq usullarini ishlab chiqqan va ularni “zarariga
qaraganda, ko‘proq foyda keltiradigan aldoq fojiasidir; unga berilish -
befarq qolishdan ko‘ra, artistlik idrokiga bo‘lgan qobiliyatni nam oyish
etish dem akdir’' 152, degan.
Bu yerda aytish m umkinki, Protagor ioniyaliklar an ’anasini davom
ettirib, relyativizm ni asoslagan bo‘lsa (hissiyotdan kelib chiqib bilishni
tushuntirsa),
Gorgiy
relyativizmni
italyancha
a n ’anaga
tayanib
rivojlantirgan.
X ususan, u bilimlar chinligini, nisbiyligini
aqliy
m ushohada jarayonida inson duch keladigan muam m olar, ziddiyatlar
bilan
bog‘lab
tushuntirgan.
Bunday
holat,
uningcha,
falsafiy
kategoriyalar darajasida (borliq va noborliq, borliq va tafakkur, birlik va
k o ‘plik, tafakkur v a so ‘z va sh.k.) sodir bo ‘ladi. Protagor barcha narsa
haqiqat (chunki har bir kishi uchun haqiqat alohida) degan b o ‘lsa,
G orgiy,“barchasi xato”, deydi. Gorgiy eleychilam ing noborliq, harakat
v a k o ‘plik (to‘plam) tushunchalarini tanqid qilar ekan, quyidagilarni
isbotlashga urinadi: 1) hech bir narsa m avjud emas; 2) m avjud narsa
boMgan taqdirda ham uni bilib b o ‘lmaydi; 3) bilish m um kin bo ‘lgan
taqdirda ham uni ifodalab va tushuntirib b o ‘lmaydi.
Gorgiy falsafani aniq fanlardan yuqori qo ‘ygan. F aylasuf fikricha,
axloqiy qadriyatlar v a huquqiy norm alar shartlidir, ular insonlar yaratgan
sun’iy qurilm alar bo'lib, hamma vaqt ham tabiiy holatga mos
kelaverm aydi.
152 C opleston F. H istory o f philosophy. V o l.I. -N e w Y ork-L ondon-T orontn-S ydney-
A uckland, 2003. P.90.
131
Gippiy
Elislik
Gippiy
Protagorning kichik zamondoshi bo ‘lgan, u o 'zinin g
qiziqishining turli qirraligi bilan ajralib turgan. Uning olim piada
g ‘olibliliklari ro ‘yxati O lim piadalar b o ‘yicha vaqtning keyingi grek
sanoq sistem asi asosini qurgan (U ilk bor tarixchi Timey tom onidan
kiritilgan). Platonning “ Protagor”ida Gippiyning, qonun - bu insonlar
uchun tiran, chunki insonlam i o ‘z naturasiga zid ishlami qilishga m ajbur
etadi, degan fikri keltiriladi. Bu fikrning m a’nosi shundaki, shahar-davlat
qonuni k o ‘pincha odam larga cheklashlar qo‘yadi va ulami ju d a tor
ram kada harakat qilishga ruxsat beradi, bu esa tabiiy qonunlarga zid-
dir.153
Gippiy
tabiatshunoslik
m asalalari
bilan
ko‘proq
qiziqqan.
Astronom iya, geom etriya, m usiqa bilan shug‘ullangan. Egri chiziqning
geom etrik ta ’rifmi bergan. Ketm a-ket aytilgan 50 ta so‘zni yodda saqlab
qola olgan. U tabiat qonunlarini jam iyat qonunlariga qaram a-qarshi
q o ‘ygani holda aytadi: “Q onun insonlar ustidan hukm ronlik qilgani
holda, k o ‘p narsaga m ajbur qiladi, bu esa tabiatga ziddir” (Platon dialogi
b o ‘yicha). O ta-onalam i hurm at qilish zarur deb hisoblagan. Uningcha,
yashashdan asosiy m aqsad avtorkiya-o'zidan qoniqish hosil qilish.
G ippiyning asosiy axloqiy ideali ana shu.
Prodik
til m asalasi bo 'y ich a k o ‘proq shug‘ullangan. U falsafa bilan
shug‘ullanishidan avval so ‘zlam i to ‘g‘ri ishlatishni o ‘rganish kerak, so ‘z
san ’atining m ohiyatini esa faqat o Lzim topganman, ochganman deb
aytadi, va buni o'zin ing buyuk xizm atlaridan biri deb hisoblaydi.
Prodik nutq uzun ham, qisqa ham b o ‘lishi kerak emas, u m eyorida
bo‘lishi lozim ,deb hisoblagan.
F aylasuf fikricha, insonlarda yaxshi yashashga intilish, noz-u
n e ’m atlar m avjudligi xudolar to ‘g ‘risidagi tasavvurlam i yaratishga olib
kelgan. Prodik, garchi pulning, lazzatlanishning quli bo'lsa-da, axloqdan
so ‘z yuritishdan charcham agan. Uningcha, ehtiroslar xohish va aqlsizlik
o 'rtasid a mavjud, chunki
ehiiros
- ikkilangan xohish,
aqlsizlik
esa,
ikkilangan ehtiros.
Prodik yozadi: “N arsalardan foydalanayotgan kishilar qanday b o ‘lsa,
narsalam ing o ‘zi ham xuddi shunday” 154.
Prodik dinning kelib chiqishi nazariyasini yaratishi bilan qiziqish
uyg‘otadi. Dastlab, odam lar Quyoshni, Oyni, daryo, k o ‘I, meva-
Do'stlaringiz bilan baham: |
