M ir zo u L u g b e k n o m id a g I o z b e k is t o n mit j j y u n IV e r site ti m. Sh ar ipo V

“bosh
mezon - fo yd a ko'rish”.
Bu yerda biz Protagom ing gnoselogik 
relyativizm dan axloqiy relyativizm ga o ‘tishini kuzatam iz. Protagor 
fikricha, ezgulik va yovuzlikni farqlashning q at’iy m ezoni y o ‘q. Xuddi 
obyektiv tarzda issiq yoki sovuq b o ‘lmagani kabi, obyektiv tarzda 
ezgulik va yovuzlik ham y o ‘q. Ular nisbiydir. N im aning yaxshi yoki 
yom onligini aniqlashda, o ‘zingiz uchun yoki b a’zan davlat uchun 
foydaliligi nuqtai nazaridan kelib chiqishingiz zarur.
Protagor fikricha, yaxshi axloqiy fazilatlam i, masalan, adolatlilik, 
m ardlik, m ulohazalilik, m ehribonlikni ta ’lim-tarbiya, yaxshilikka intilish 
y o ‘li bilan egallash mumkin. ‘‘Protagor” dialogida Platon faylasufning 
o ‘z m ulohazasini axloqiy qadriyatlar sohasiga q o ‘llam aganini ko'rsatadi.
И7 C opleston F. H istory o f philosophy. V o l.l. —N ew Y ork-London-Toronto-Sydney-
A uckland, 2003. P.87.
127

---

Biroq Protagor o"z-o"ziga zid kelgan deb hisoblaganim izda ham 
obyektlam i hissiy idrok qilishga nisbatan chin bo'lgan narsa, axloqiy 
qarashlar nuqtai nazaridan ham haqiqatdir deb taxmin qilishim izga 
zaruriyat y o ‘q. Protagor, barcha narsalarning mezoni inson deydi, agar 
uning obyektlarni hissiy idrok etishga nisbatan individualistik talqinini 
qabul qilsak, uni axloqiy qadriyatlar va m ulohazalarga nisbatan ham 
taalluqli deb hisoblashim iz zarur. Agar, aksincha, bunday talqinni 
axloqiy qadriyatlarga nisbatan kuchga ega em as desak, unda uni 
obyektlam i hissiy idrok etishga nisbatan ham qabul qilib boMmaydi; 
boshqacha 
aytganda, 
“Teetet” 
va 
“Protagor”dan 
birini 
tanlash, 
boshqasini rad etishga majburmiz. Lekin, birinchi navbatda, “barcha 
narsalar” o ‘zida axloqiy norm alarni m ujassam lantirgan, degan fikr hech 
qayerdan kelib chiqm aydi, ikkinchidan, spetsifik hissiyot obyektlari 
haqiqiy v a universal bilim predmeti b o ‘lmagani holda, axloqiy norm alar 
ana shunday bilim predmeti b o ‘lishi mumkin. Platonning o ‘zi bunday 
qarash tarafdori bo'lgan.
Haqiqatda, Protagor axloqiy m ulohazalar va qadriyatlar to ‘g ‘risida 
nim a 
degan? 
“Teetet”da 
axloqiy 
m ulohazalarning 
nisbiyligini 
ta’kidlagan (Zero, m uayyan konkret davlatda to ‘g ‘ri v a m aqtovga 
sazovorga o ‘xshab k o ‘ringan am allar shu davlatning mavjud bulishiga 
yordam berguniga qadar to ‘g ‘ri va m aqtovga sazovor deb hisoblanadi 
degan fikrdam an”) va dono kishi to‘g ‘ri harakat foydasiga noto‘g ‘ri 
xatti-harakatlardan voz kechishi kerak degan fikm i aytgan. Boshqacha 
aytganda, m asala bir axloqiy baholash - to ‘g ‘ri, boshqasi-yolg'on 
ekanligida 
emas, 
balki 
bittasi 
boshqasiga nisbatan 
“to ‘g ‘riroq” 
ekanligidadir. “Shu m a’noda bir xil odam lar boshqalaridan aqlliroq va 
hech qachon noto‘g ‘ri o ‘ylam aydilar degan fikrlar birdek chindir” 
(M utlaq haqiqat m avjud emas, deb hisoblaydigan kishi “hech kim hech 
qachon no to ‘g ‘ri o ‘ylam aydi”, deb aytishga haqli emas). Platonning 
“Protagor”da yozishicha, sofistlar vijdon va adolat tuyg‘usi barcha 
insonlarga xudo tom onidan inom etilgan, “chunki, garchi faqat ozgin 
odam largina san’atga qobiliyatli bo"Iganida, shaharlar m avjud b o 'la
olm asdi”. Bu “Teetet”da aytilganidan farq qiladimi? Ehtimol, Protagor 
quyidagini nazarda tutgan: Qonun, umuman olganda, m uayyan axloqiy 
m oyillikka ega bo‘lib, barcha kishilar uchun tu g ‘madir, lekin Qonunning 
ayrim turlari konkret shahar-davlat m isolidan m a’lum bo‘lishicha, 
nisbiydir. Bir davlatning qonuni boshqa davlat qonuniga nisbatan 
”to ‘g ‘riroq” bo ‘lmagani holda, u davlat uchun “to ‘g ‘ri keladigan” 
b o ‘lishi va shu m a’noda qulayroq va m aqsadga m uvofiq bo‘lishi
12
s

---

mumkin. A n analarni saqlash va ijtimoiy shartlanganlik tarafdori sifatida 
Protagor davlatning axloqiy an ’analarining shakllanishi va o ‘zlashtirish 
tarafdori va ayni paytda, dono kishilarning davlatni “yaxshi” qonunlarga 
olib kelishini e ’tiro f etadi. Ayrim, alohida olingan shaxslarga kelsak, ular 
jam iyatda qabul qilingan norm alar, an ’analarga sodiq bo4ishi k erak148.
Protagor u bilan m uloqotda bo ‘lgan yoshlam ing e ’tiborini davlatni 
boshqaruv m asalasiga qaratadi. Sokratning, yoshlar sendan nimani 
o ‘rganishi mumkin, degan savoliga: aytaylik, agar Gippokrat oldimga 
kelsa, men yoshlar xohish-irodasini hisobga olm asdan hisoblash, 
astronom iya, geometriya, musiqani o ‘rgatadigan boshqa sofistlardan 
farqli o ‘laroq, unga o ‘zi o ‘rganmoqchi b o ‘lgan narsani beraman. 
Platonning “Protagor” dialogida “Bu ilm — uy x o ‘jaligini o ‘ylab yuritish, 
o ‘z uyini ham da jam oat ishlarini yaxshi boshqara olish to ‘g ‘risida bo‘1ib, 
uni egallagan kishi boshqalardan davlat xizmati bilan bo g‘liq xatti- 
harakatlari, nutqlarida kuchliroq b o 'lad i” 144, - deydi Protagor.
Protagor fikricha, fazilatli bo'lish qobiliyati barchaga xos, lekin u 
tu g ‘ilishda berilgan emas. Uning aytishicha, jinoyatchini jazolash faqat 
unda yaxshi fazilatlami tarbiyalash uchun am alga oshirilgandagina 
m a’noga ega b o ‘ladi. Chunki bunda yovuzlikning oldini olish uchun 
jazolanadi.
Din haqida gapirar ekan, Protagor xudolam ing borligini ham, 
y o ‘qligini ham, qanday k o ‘rinishga ega ekanligini ham bilmaymiz, buni 
bilish uchun inson umri yetmaydi, deydi. Lekin, uningcha, xudoga 
ishonm agandan k o ‘ra, ishongan yaxshiroq.
“Xudolar to ‘g ‘risida” kitobida Protagor yozadi: “ Xudolar m asalasiga 
kelsak, ularning haqiqatan mavjudmi yoki y o ‘qmi ekanligiga ishonchim 
y o ‘q, ulam ing qanday ko ‘rinishda ekanligini ham bilmayman, chunki 
bilishim izga xalaqit beradigan k o ‘p narsalar bor, ular qatorida inson 
hayotining uzoq emasligi m asalasining noaniqligi ham bor” 150. Bu 
m azkur asardan hozirgi kunga qadar saqlangan yagona parchadir.
H ar bir m asala bo‘yicha turli xil fikrlar m avjudligi relyativistik 
nazariyadan kelib chiqadi, Protagor bu fikrni rivojlantirib, dialektik va 
ritorik xilma-xil fikrlarni ishlab chiqish va dalillam i qidirish san ’atida 
mashq qilishadi va agar “kuchsiz nutqni kuchli qil” degan qoidaga amal