M ir zo u L u g b e k n o m id a g I o z b e k is t o n mit j j y u n IV e r site ti m. Sh ar ipo V

qarama-qarshisiga aylanadi.
Bundan Protagor quyidagi gnoseologik xulosalarga keladi: Barcha 
narsalar o ‘zgarishda ekan va o ‘zining qaram a-qarshisiga o ‘zgarar ekan, 
har bir narsa haqida o ‘zaro qaram a-qarshi fikr mavjud. T o ‘g ‘ri, bunday 
holatning mavjudligi a w a ld a n m a’lum edi, hozirda ham ta ’kidlanadi. 
Lekin bu qaram a-qarshi fikrlardan qaysi birining asosli ekanligini 
aniqlash zarur b o ‘ladi. Aks holda, relyativizm va dogm atizm ga yon 
bosgan bo‘lamiz. Protagor aynan m ana shunday m ushohadaga tayanib, 
haqiqatning nisbiyligini m utlaqlashtiradi, 
barcha fik r haqiqatdir,
degan 
xulosa 
chiqaradi. 
Demokrit, 
Platon, 
A ristotellar 
bunga 
e ’tiroz 
bildirishgan. Ular fikricha, agar m uhokam aning har bir natijasi chin 
bo‘lsa, unda m uhokam aning hech bir natijasi chin emas, degan fikr ham 
haqiqat bo‘ladi, y a ’ni har qanday haqiqat y olg‘on bo‘lib qoladi: bu fikr 
ham m uhokam a yuritish mahsulidir. Protagor bunday xulosalashni rad 
etmagan. Uningcha, “bir narsa to ‘g ‘risida qarama-qarshi fikr bildirish 
m um kin”, degan tezis “bir narsa to ‘g ‘risida qaram a-qarshi fikr bildirish 
mumkin em as”, degan tezisga qaraganda ortiqcha chin emas.
P rotagom ing bosh tezisi: “Inson - barcha narsalam ing m ezoni”, 
m avjud bo ‘lgan narsalam ing ham, m avjud bo'lm agan narsalam ing ham ”. 
Bu tezisning m ohiyatini tushunish uchun yuqorida qayd etilgan 
relyativizm isbotiga yana bir m arta m urojaat qilish lozim bo'ladi. 
Xususan, Platon Protagor tezisini quyidagicha tavsiflaydi: narsalam ing 
mohiyati har bir kishi uchun alohidadir, dem ak, narsani men qanday 
ta s a w u r qilsam, u men uchun shunday bo‘ladi; sen qanday ta sa w u r 
qilsang, sen uchun u shunday b o ‘ladi. Platon buni shunday misol orqali 
tushuntiradi: B a’zi hollarda esayotgan bitta sham oldan kim dir sovqatadi, 
kim dir sovqatm aydi. Y a’ni, bitta kishi uchun shamol sovuq, boshqasi 
uchun unday emas. Qanday tuyulsa, shunday seziladi. Shu asosda, 
shamol o ‘z holicha sovuqm i yoki kim gadir nisbatan sovuqmi, degan 
savol tu g ‘iladi. Bu - relyativizm ning 
birinchi isboti.
Ikkinchi isbot:
hech bir narsa o ‘z holicha vujudga kelm aydi va 
m avjud b o ‘lmaydi, u faqat boshqa narsaga nisbatangina vujudga keladi 
va m avjud. Ana shuning uchun ham shamol o ‘z holicha sovuqmi yoki 
y o ‘qmi degan savol, xuddi shamol mavjudmi, degan savol singari, 
m a’nosizdir. Chunki u bir kishi uchun shamol, boshqasi uchun shamol 
emas, bittasini chayqaltiradi, boshqasi uni sezmaydi.
126

---

Platon “Teetet” dialogida P rotagom ing alohida olingan kishining 
hissiy idroki to ‘g ‘risidagi fikri talqinini raa’qullaydi. Sokratning 
ta ’kidlashicha, esayotgan shamol bittam izga sovuq, boshqaga iliq bo‘lib 
tuyuladi va so ‘raydi: P rotagom ing shamol kim ningdir sovqotishi uchun 
sovuq, kim gadir unday emasligi uchun - iliqdir. Bunda Protagor 
fikrining, 
um um an, 
inson 
uchun 
emas, 
konkret 
shaxs 
uchun 
bildirilavotgani, shubhasiz. Protagor fikricha, sovuq kunda yom g‘irdan 
uyga kirgan kishi yo m g ‘ir - iliq, issiq xonadan tashqariga chiqqan kishi 
shu yom g‘im i sovuq desa, har ikkala m ulohazani to ‘g ‘ri deb qabul qilish 
zarur. Uningcha, yom g‘ir m ening sezgi a’zolarim uchun iliq, boshqa 
kishiniki uchun-sovuq (Bir kuni sofistga geom etriya qonunlari barcha 
uchun birdek emas, deganlarida, Protagor 
konkret
sharoitda geom etrik 
chiziqlar ham , aylanalar ham y o ‘q, shuning uchun hech qanday 
qiyinchiliklar kelib chiqm aydi, deb javob beradi)147.
Platon fikricha, Protagor sezgilarning subyektivligi u rg 'risid a g i 
m ulohazasida haq. Biroq ularning barchasi chindir degan fikrida haq 
emas. Haqiqatan ham , sezgilar ham m a vaqt ham chin b o ‘lavermaydi.
Mezon haqidagi Protagor fikriga m unosabat turlichadir. B a ’zan 
Protagorda haqiqat m ezoni to ‘g ‘risida fikr bormi, degan savol qo ‘yiladi. 
Xususan, bu savolga Sekst-Em pirik “y o ‘q” deb javob beradi. Platon 
fikricha esa, P rotagor hech bir kishi y o lg ‘on fikr bildirmaydi, biroq 
m uayyan fikr chin boMmagan taqdirda ham , yaxshi deb qabul qilinishi 
m umkin, degan. Dono kishining fikri oddiy kishilam ing fikriga 
qaraganda yaxshiroq. Protagor bu yerda Dem okrit pozitsiyasiga o ‘tadi. 
M a’ lumki, D em okrit “barcha narsaning m ezoni - donishm and”, degan.
Lekin m asalaning mohiyati bunda emas. Protagor fikricha,