КОН ФИЗИОЛОГИЯСИ
Крн, лимфа, туцима, орца мия, плеврал, бурим ва бош ка су-
кнутиклар организм ички му^итини ташкил килади. Булар ичи-
дан туцима суюцлиги цациций ички му^итни ^оси л цилувчи
^исобланади, чунки у ^уж айра билан бевосита алоцада булади.
Крн эса бевосита эндокард ва томирлар эндотелияси билан ало-
цада булиб, уларнинг хаёт фаолиятини таъминлайди, бошца аъзо
ва туцималар ишига туцима суюцлиги орцали таъси р курсатади.
К^он ва туцима суюцлиги уртасида моддалар, гормонлар, газ-
лар ва биологик фаол моддаларнинг сувда эриган ^олдаги алма-
шинуви тинимсиз содир булади. Демак, ички м у^и т гуморал
ташувчанликни амалга оширувчи бир бутун тизим булиб, цуй-
идаги ^алцалардан таш кил топган: цон - туцима су ю ц л и ги -
туцима суюцлиги - лимфа - цон.
Бундан 210 йил муцаддам (1878 й.) француз физиологи Клод
Бернар «ички муцитнинг доимийлиги яшашнинг асосий омили-
дир» деган хулосага келган. Бошцача айтганда, организм фаол
яшаши учун унинг ^ужайралари бошцарилиб туриладиган му-
цитда булиши зарур. Кейинчалик бу нуцтаи назари уз тасдиги-
ни топди, ^айвонлар организми ички му^ити бир неча механиз-
млар ёрдамида бошцариб турилар экан. Ш унинг учун цам ички
му^ит таркиби чекланган узгаришларга учрайди ва доимийлиги
с а ^ а н и б туради.
1929 йил Уолтер Кэннон фанга гомеостаз (грекча hom oios -
ухшаш, Stasis - ^олат) атамасини киритди. Гомеостаз - организм
ички му^итининг жушцин доимийлиги ва шу ^олатн и ушлаб
туришга йуналтирилган бошцарув механизми.
Цои сист емаси %ацида т уш унча.
Г.Ф.Ланг цон системаси
тушунчасини 1939 йили фанга киритди. Бу тизимга: цон-томир-
лари буйлаб ^аракатланаётган периферик кон; цон яратувчи аъзо-
лар (суяк кумиги, лимфа тугунлари, талон;); цонни парчаловчи
аъзолар (жигар, талок); ва уларни бошцарувчи нерв-гуморал
системалари киради. К^он туцима сифатида узига хосликларга
эга: 1. Унинг таркибий цисми цон-томирларидан таш царида
^осил булади; 2. Туциманинг ^ужайралараро цисми суюц мод-
далардан ташкил топган; 3. К[оннинг асосий цисми ^аракатда
булади.
О дам ва цайвонлар кони ё п щ цон-гомирлар цалцасида хара-
катланади. К^он икки цисмдан: суюц плазма ва шаклли элемент-
лар - эритроцитлар, лейкоцитлар ва тромбоцитлардан иборат.
К атта ёш даги одамлар цонининг 40-48 % ни шаклли элементлар
ва 52-60% ни плазма таш кил цилади. Бу нисбат гематокрит кат-
тали ги (грекча Ь а т а - цон , кгкоз - курсаткич) деб номланади.
Ц о н н и н г асосий вазиф алари.
1. Ташувчилик вазифаси. Крн-томирларда ^аракат цилиб хар
хил моддаларни: кислород, карбонат ангидрит газлари, озуца мод-
далар, гормонлар, ферментлар ва бошца моддаларни ташийди.
2. Н аф ас
вазифаси. У пкадан туцималарга 0
2
ни ва туцима-
лардан упкага С 0
2
ни олиб келади.
3. Озицлантирувчи (трофик). К^он хазм трактидан керакли
озиц моддалар (глюкоза, фруктоза, пептидлар, аминокислота-
лар, тузлар, витаминлар, сув, ёр ва унинг бирикмалари) цонга ва
лим ф ага сурилади ва уларни туцималарга етказиб беради.
4. Э кскретор вазифаси. М оддалар алмаш инувида цосил
булган кераксиз (чикинди) моддалар туцималардан чицарув аъзо-
лари га таш иб келтирилиб берилади ва чицарув аъзолари уларни
чицариб юборади. Ш унингдек, ошицча сувлар, минерал ва орга
н ик моддалар, мочевина, сийдик кислотаси, аммиаклар хам чи-
царув аъзоларига ташиб келтирилади.
5. Терморегулятор вазифаси. К^онни иссию тк билан цайта таъ-
м инлайди ва тана хароратини бир хилда ушлаб туришда кагга
роль уйнайди. Иссицлик куп ишлаб чицарувчи аъзолардан тана-
нинг бопщ а аъзоларига иссицликни ташийди ва уларни иситади.
6
. К^он гомеостаздаги айрим курсаткичларни доимо бир хил
д а уш лаб туришда катта ацамият касб этади.
7. С ув-туз алмашинувида иштирок этади. К^он ва тукима ора-
си даги сув ва тузни бир хилда ушлаб туришда катта урин эгал-
лайди.
8
. ^ и м о я вазифаси. Л ей коц и тларни н г иммунитет цосил
цилиш ва фагцитозда иш тироки орцали организмни цимоя цила-
ди. Б ундан ташцари, цоннинг суюц цолда ушлаб турилиши ва
цон оциш ини тухташида (гемеостаз) иштироки цам цимоя фун-
кци яси га киради.
9. Гуморал бошцарув вазифаси. Биринчи навбатда гормон
лар ва биологик актив моддаларнинг цонда ташилиши. Бошца-
рув вазифаси туфайли ички муцит доимийлиги таъминлаб ту-
рилади, модда алмашинуви интенсивлиги, гемопоэз ва бошка
ф и зи ологи к фаолиятлар идора этилиб турилади.
10.
Креатор боглар ^осил цилиш. К[он плазмаси ва ш аклли
элементлари информацион боглар ^осил килувчи м акром оле-
кулаларни ташийди. Хужайра ички оцсиллари синтезини, т у з и
ма тузилмалари шаклланишини бир хилда ушлаб туриш ва цайта
тиклаш вазифасини бажаради.
Do'stlaringiz bilan baham: |