|
Unitar (yagona) davlat — bu tarkibidagi ma'muriy-hududiy birliklar (tuzilmalar) o‘z davlatchiligiga yoki muxtoriyatiga ega bo‘lmaydigan davlat tuzilishidir. Mamlakatda yagona konstitutsiya, hamma uchun umumiy bo‘lgan huquq tizimi va yagona hokimiyat organlari, iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy jarayonlarni markazlashtirilgan boshqarish tizimi amal qiladi.
Unitar davlatlarda ikki pog‘onali budjet tizimi
amal qiladi:
Davlat budjeti (bu bo‘g‘in turli mamlakatlarda turlicha
nomlanadi, masalan, markaziy budjet, respublika budjeti,
hukumat budjeti kabi)
3-rasm. Ikki pog‘onali budjet tizimi amal qiladigan Unitar davlatlar.
Unitar davlatlarga Qozog‘iston, Yaponiya, Shvetsiya, Fransiya, Polsha, O‘zbekiston kabi davlatlar kiradi.
qiladi:
Federativ asosda tarkib topgan davlatlarda uch pog‘onali Budjet tizimi amal
federal budjet (turli mamlakatlarda turlicha nomlanadi, masalan: davlat budjeti, markaziy budjet, federal budjet);
federatsiya sub’yekt(a’zo)larining budjetlari; mahalliy (munitsipal) Budjetlar.
Federativ tipdagi davlatlarga Rossiya Federatsiyasi, Germaniya Federativ Respublikasi, AQSh, Kanada, Meksika, Avstriya kabi davlatlar kiradi.
Jahon amaliyotida davlat tuzilishining shakllariga mos ravishda bir qancha Budjet tuzilishi modellari amal qiladi:
S markazlashmagan model; H markazlashgan model;
S aralash model.
Budjet tuzilishining markazlashmagan modelida markaziy va mahalliy budjetlar avtonom (mustaqil) bo‘lib, ularning har biri o‘z xarajatlarini to‘liq qoplay oladigan daromad manbalariga ega bo‘ladi.
Markazlashgan model barcha darajadagi budjetlarni yagona davlat budjetida birlashtirishni nazarda tutadi, bunda markaziy budjet barcha mahalliy budjetlar uchun (daromadlilik darajasini) tartibga soluvchi vazifani bajaradi.
Budjet tuzilishining aralash modeli barcha darajadagi Budjetlarni yagona davlat budjetida birlashtirishni nazarda tutadi, lekin bunda har bir yuqori turuvchi Budjet quyi budjetlarning daromadlilik darajasini tartibga solish vazifasini bajargani holda, har bir mahalliy budjetning ham o‘z xarajatlarini qoplashga mo‘ljallangan o‘z daromad manbalari mavjud bo‘ladi.
O‘zbekiston Respublikasining Budjet tuzilishi O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, O‘zbekiston Respublikasining Budjet kodeksi, O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining har yili qabul qilinadigan “O‘zbekiston Respublikasining davlat Budjeti to‘g‘risidagi” Qonuni va O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasining asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkich1ari va davlat budjeti parametrlari prognozlari to‘g‘risida”gi Qarorlari va boshqa qonun hujjatlari asosida belgilanadi.
“Budjet blrlnchi navbatda aniQ Olfngan vaqt davomida daromadlar va xarajatlaTnl prognoz qiladi. U shu bilan birga asosli huquqlar asosida xarajatlar qilish va daromadlarni ylg’lsh demakdir. Davlat budjeti o’Zlnfng resurslari hlSObl
va bu resurslarni ma’muriy va ijtimoiy talablar uchun katta miqdordagi xarajatl6lTnlng qoplanishidir. E.Bukning fikrlga ko’ra, budjet 3 ta komponentdan tashkll topgan. moliyaviy reja, bajariladigan ish tartibini tuzfsh, tasdiqlash, rejani iyro etish va nazorat qillsh, va ayrim hukumat vakillari bu har bir rejani bajarishga va shu tartibda ijro etishga ma’suldirlar. 3
Budjet xususiyatlari.
Bu o’tgan tajriba asosida ishlab chiqilgan fiZfıff/i, toshkfliy va ijroiy reja va dasturdir.
Bu anlq reja emas, lekin amaliy lsh uchun qonuniy metoddir.
Budjet hisobi taxminly farazlarga asoslanmasligi va xolisona haqiqly hisob-kltoblarga asoslangan holda bo’lishi lozim.
Hukumatning barcha ylllik daromadi va xarjatlarinl qadamba-qadam tizimli ko’rsatlshi lozim.
Budjet muvofiqlashtirilgan mukammal hisob-kitobdir. Umuman, bu moliya yili bilan mos keluvchl yilllk rejadir.
Budjet tayyorgarligi va taqdimotinl xususly bo’lmagan a’zo budjetni qonuniy taqdlm etish imtiyoziga ega.
Parlamentar demokratik budjet qonuniy sankslyalardan oldin qo’yiladi. Sanksiyalar e’lonl xorajatlarnl samarali boshqaradi.
Budjet tizimining yagonaligi printsipi budjet hujjatlari va budjet hisobotlarining shakllari, budjet tasnifi yagona bo’lishi hamda budjet tizimi budjetlarining daromadlari va xarajatlarini shakllantirish hamda ijro etish, budjet hisobini yuritish va budjet hisobotini tuzishning yagona tartibini nazarda tutishini anglatadi.
’Makarand A.Paithankar. Public Budgeting theory and practice, CreateSpace UsA, 2 01 6 .
kassaning yagonaligi
budjet tizimi budjetlari mablag'1aridan foydalanishning natijadorligi
budjet tizimi budjetlarining mustaqilligi
budjet tizimi budjetlari mablag'1aridan foydalanishning aniq yo’naltirilganligi va maqsadlilik xususivati
budjet tizimining O'zbekiston Respublikasi ma'muriy-hududiy tuzilishiga muvofiqligi
budjet tizimi budjetlarining balansliligi va o’zaro bog'liq1igi
|
|
budjet tizimi
reialashtirish
|
budjetlari
|
daromadlarini
|
prognoz
|
qilish
|
va
|
xarajatlarini
|
ochiqlik
budjet jarayoni ishtirokchilarining javobgarligi
O‘ zbekiston Respublikasi budjet tizimining printsiplari
4-rasm. O‘zbekiston Respublikasi Budjet tizimining printsiplari
Budjet tizimining O'zbekiston Respublikasi ma'muriy-hududiy tuzilishiga muvofiqligi printsipi Budjet tizimi O'zbekiston Respublikasining ma'muriy- hududiy tuzilishiga muvofiq bo’lishi lozimligini anglatadi.
Budjet tizimi Budjetlarining balansliligi va o'zaro bog'liqligi printsipi:
Budjet tizimi budjetlarida nazarda tutilgan xarajatlar hajmi ularning daromadlari va taqchillikni qoplash manbalari yig'indisining hajmiga muvofiq bo'lishi kerak;
Budjet tizimi budjetlarini tuzish va ijro etishda budjetlarning mablag'lari mazkur budjetlarning balansliligini ta'minlash uchun ular o'rtasida qayta taqsimlanishi mumkin.
Budjet tizimi budjetlari daromadlarini prognoz qilish va xarajatlarini rejalashtirish printsipi.
Budjet tizimi budjetlarini tuzishda Budjet tasnifıga muvofiq, daromadlar ularning aniq manbalari bo'yicha prognoz qilinadi, xarajatlar esa yo’nalishlar bo'yicha rejalashtiriladi.
Budjet tizimi budjetlari mab1ag'laridan foydalanishning aniq yo’naltirilganligi va maqsadlilik xususiyati printsipi. Budjet tizimi budjetlarining mablag'lari muayyan budjet tashkilotlari va budjet mab1ag'lari oluvchilarga ushbu mablag'lardan belgilangan maqsadlarni moliyalashtirishda foydalanish uchun ajratiladi
Budjet tizimi budjetlarining mustaqilligi printsipi. Budjet tizimi budjetlari mustaqildir.
Budjet tizimi budjetlari mablag'laridan foydalanishning natijadorligi printsipi. Budjet jarayoni ishtirokchilari budjet tizimi budjetlarini tuzish va ijro etishda o’zlariga berilgan vakolatlar doirasida budjet tizimi budjetlarining belgilangan hajmdagi mablag'laridan foydalangan holda natijaga erishish zaruriyatidan kelib chiqadi.
Kassaning yagonaligi printsipi. Budjet tizimi budjetlarining barcha daromadlari Yagona g'azna hisobvarag'iga kiritiladi va ularning xarajatlarini to'lash ushbu hisobvaraqdan amalga oshiriladi.
Budjet jarayoni ishtirokchilarining javobgarligi printsipi.
Budjet jarayoni ishtirokchilarining javobgarligi printsipi Budjet jarayonining har bir ishtirokchisi Budjet jarayonining har bir bosqichida o'z harakatlari uchun javobgar bo'lishidan iboratdir.
Ochiqlik prinsipi:
Do'stlaringiz bilan baham: |
