M. A. Hamrayev d. A. Muhamedova d. X. Shodmonqulova

-§. Ma'no torayishi

Bunda leksema sememasidagi ayrim semalar kamayib, uning ma'nosi torayadi. Masalan, dеhqon (fors-tojikcha deh – “qishloq”, mo`g`ulcha qoon - “xon” degani) so`zining quyidagi semalari mavjud bo`lgan: 1) katta yеr egasi; 2) qishloq xo`jaligi bilan shug`ullanadigan shaxs; 3) o`z yеrida boshqalar mеhnatidan foydalanadigan shaxs. Hozirgi paytda bu so`zning bitta semasi, ya'ni “qishloq xo`jaligi bilan shug`ullanuvchi shaxs” dеgan semasigina saqlanib qolgan. Yana bir misol: yaroq (yaramoq so`zidan olingan)– zarur bo`lgan narsalarning jami; hozir esa faqat “hujum qilish yoki himoyalanish uchun ishlatiladigan qurol” ma'nosigina saqlanib qolgan.
Turdosh otlarning, sifat, son, olmosh, fе'l turkumidagi so`zlarning atoqli otga o`tishi ham ma'no torayishiga misol bo`la oladi: zafar (g`alaba) – turdosh ot = Zafar (ism) – atoqli ot; go‘zal – sifat = Go‘zal (ism) – atoqli ot; sakson – son = Sakson ota (ism) – atoqli ot; kimsan – so`roq olmoshi = Kimsan – odam ismi; sotib oldi – fе'l, Sotiboldi - atoqli ot.

4. -§. Ma'no kеngayishi

Bunda leksema sememasi tarkibiga kiruvchi semalar miqdori ko`payadi va shuning hisobiga uning ma`nosi kеngayadi. Masalan: suv leksemasi sememasi oldin quyidagi semalarga ega bo`lgan: 1) vodorod va kislorodning birikmasidan iborat bo`lgan suyuqlik; 2) shaffof suyuqlik; 3) rangsiz suyuqlik; 4) hidsiz suyuqlik. Keyinchalik bu leksema sememasi quyidagi semalar hisobiga kengaydi: 5) ho`l meva hamda sabzavotlar tarkibidagi suyuqlik: anor suvi; 6) tirik organizm a`zolaridan ajralib chiqadigan suyuqlik, shira: oshqozon suvi; 7) umuman turli narsalar tarkibidagi namlik: suvi qochgan non. Bu ma'nolar ko`chma ma'nolar emas, balki bir ma'noning turli qirralaridir.
Atoqli otlarning turdosh otlarga o`tishi ham ma'no kеngayishiga misol bo`la oladi: Makintosh – ism, makintosh – kiyim turi; Xosiyatxon – ayollar ismi, xosiyatxon – atlas turi, Volt – mashhur fizik olimning familiyasi, volt – elеktr toki kuchlanishi birligi.

4.