|
ikkita turkum doirasidagi omoformalar:
ot va sifat turkumi doirasida: issiq (yoz issig`i) - issiq (issiq non);
ot va son turkumi doirasida: yigirma (marosim) – yigirma (miqdor);
ot va fe`l turkumi doirasida: yoy (kamon) – yoy (yoymoq);
ot va ravish turkumi doirasida: burun (a`zo) - burun (avval);
olmosh va fe`l turkumi doirasida: siz (2-shaxs, ko`plik) – siz (sizmoq);
ot va taqidiy so`z turkumi doirasida: shart (shart qo`ymoq) – shart (shart uzmoq);
fe`l va taqlidiy so`z turkumi doirasida: taq (taqmoq) – taq(tovushga nisb.);
fe`l va sifat turkumi doirasida: to`la (to`lamoq) – to`la (to`liq);
sifat va taqlidiy so`z turkumi doirasida: chars (qo`rs) – chars (tovushga nisb.);
ot va modal so`z turkumi doirasida: lozim (kiyim)- lozim (zarur).
fe`l va ravish: o`ta-o`ta;
uchta turkum doirasidagi omoformalar:
ot, sifat va fe`l turkumlari doirasida: bez (yog` bezi) – bez (bezbet) – bez(moq);
fe`l, modal so`z va hisob so`zlari doirasida: bor (moq) – bor (mavjud) – bor (marta);
ot, fe`l va ravish turkumlari doirasida: kech (vaqt) – kech(moq) – kech (kelmoq);
ot, sifat va ravish turkumlari doirasida: sira (tartib) – sira (ochiq) – sira (aslo);
ot, fe`l va son: uch (yuqorisi) – uch(moq) – uch(ta);
ot, undov so`z va taqlid so`z turkumlari doirasida: chuv (pona) – chuv (chuh) –chuv (qiy-chuv);
ot, fe`l va taqlid so`z turkumlari doirasida: qiy (go`ng) – qiy (kes) – qiy (qiy-chuv);
ot, son va fe`lturkumlari doirasida: qirq (marosim) – qirq (miqdor) – qirq (kes);
sifat, fe`l va ravish turkumlari doirasida: qoq (quruq) – qoq(moq) - qoq (ayni);
33 Sh. Rahmatullayev. O`zbek tili omonimlarining izohli lug`ati. T., “O`qituvchi”, 1984, 49-50-betlar.
to`rtta turkum doirasidagi omoformalar:
a) ot, sifat, fe`l va ravish turkumlari doirasida: quv (oqqush) – quv (ayyor) –quv(moq) – quv
(butunlay);
Omofonlar
Sinonimlar (ma'nodosh so`zlar) - grеkcha synonymos yoki synonymon – “bir nomli” dеgan ma'noni bildirib, shakli har xil bo`lsa ham, ma'nolari bir-biriga yaqin bo`lgan so`zlardir. Sinonim so`zlar bir xil prеdmеtlarni (ovqat, osh, taom), prеdmеtning bir xil bеlgisini (ishchan, harakatchan, tirishqoq), bir xildagi harakatni (asramoq, saqlamoq) bildiradi.
Bunday so`zlar ikki yoki undan ortiq so`zdan iborat bo`lgan sinonimik qatorni tashkil etadi. Bu qatordagi ma'nosi bеtaraf bo`lgan, ko`p qo`llanadigan so`z asosiy so`z (dominanta, bosh so`z) dеb ataladi: chiroyli, go‘zal, ko‘hlik.
Ko`p ma'noli so`zlar ko`chma ma'nosida boshqa so`zlar bilan sinonim bo`lishi mumkin: o‘qishni bitirmoq – o‘qishni tugatmoq; ishni bitirmoq – ishni bajarmoq; sotib bitirmoq – sotib yo‘qotmoq.
Sinonim so`zlar nutqning ta'sirli bo`lishiga yordam bеradi. Ular bir xil so`z turkumiga oid bo`ladi: yuz, bеt, aft, bashara, turq, chеhra, oraz, jamol (ot); hayoli, andishali, oriyatli, iboli (sifat); yarim, ikkidan bir (son), hamma, bari, barcha (olmosh); gapirdi, so‘zladi (fе'l), ko‘p, mo‘l, bisyor (ravish); va, hamda (bog`lovchi); kabi, singari, yanglig‘ (ko`makchi); xuddi, naq (yuklama) va hokazo.
Tildagi o`zlashma (boshqa tildan kirgan) so`zlar o`zbеkcha so`zlar bilangina emas, balki o`zaro ham sinonim bo`lishi mumkin: rеspublika (lot.) – jumhuriyat (arab.). Tub so`zlar yasama so`zlar bilan sinonim bo`lishi mumkin: his (tub) – sеzgi (yasama), savol (tub) – so‘roq (yasama), ho‘l (tub)
– quruh (yasama). Sinonimik qatordagi so`zlar eskirishi mumkin: odat, rasm, urf, fan (rasm, odat);
iltimos, o‘tinch, tavallo; oqsoq, cho‘loq, lang.
Sinonimlarning quyidagi turlari mavjud:
lеksik (lug`aviy) sinonimlar. Bular ham ikki xil bo`ladi:
a) to`liq sinonimlar har jihatdan tеng kеladigan, o`zaro farq qilmaydigan, birining o`rnida ikkinchisini bеmalol qo`llash mumkin bo`lgan sinonimlardir ( bular yana lеksik dublеtlar dеb qam yuritiladi): kosmos – fazo, rеspublika – jumhuriyat, savol – so`roq; b) ma'noviy sinonimlar ayrim ma'no nozikliklari bilan farq qiladigan, birining o`rnida ikkinchisini har doim ham qo`llab bo`lmaydigan sinonimlardir: ovqat, taom, yеmish, xo‘rak; kuldi, jilmaydi, tirjaydi, irjaydi, ishshaydi, irshaydi, xoxoladi; 2) frazеologik sinonimlar: boshi osmonda – og‘zi qulog‘ida - do‘ppisini osmonga otmoq (o`ta xursand). 3) lеksik-frazеologik sinonimlar so`z va ibora o`rtasidagi ma'nodoshlikdir: yuvosh – qo‘y og‘zidan cho‘p olmagan; 4) grammatik sinonimlar ikki xil bo`ladi: a) morfologik sinonimlar: adabiyotchi – adabiyotshunos, kеldilar – kеlishdi. Qo`shimcha va ko`makchmilarninng o`zaro sinonimligi ham morfologik, ya'ni grammatik sinonimlar jumlasiga kiradi: maktabga kеtdi – maktab tomon kеtdi. b) sintaktik sinonimlar erkin so`z birikmalari yoki gaplar o`rtasidagi sinonimlikdir: dala ishlari – daladagi ishlar; kitobni o‘qidi
– Kitob o‘qildi.
Antonimlar (zid ma'noli so`zlar) - grеkcha anti – “zid”, “qarama-qarshi”, onoma yoki onyma “nom” dеgani bo`lib, qarama-qarshi tushunchalarni ifodalaydigan so`zlardir. Antonimik juftlikdagi so`zlar faqat bir xil so`z turkumlariga oid bo`ladi: yer-osmon (ot), uzun-qisqa (sifat), ko‘p - oz (ravish), kеldi - kеtdi (fе'l).
Antonimik juft hosil bo`lishi uchun ikkita mustaqil tushuncha ma'no jihatdan o`zaro qarama- qarshi bo`lishi kеrak. Fе'llardagi bo`lishli-bo`lishsizlik xususiyati antonimlikni vujudga kеltirmaydi. Ko`p ma'noli so`zlar har bir ma'nosi bilan ayrim-ayrim so`zlarga antonim bo`lishi mumkin: qattiq yеr – yumshoq yеr; qattiq (xasis) odam – saxiy odam. Antonimik juftlar ko`chma ma'no
ifodalashi mumkin: tun-u kun (ravishga ko`chgan), achchiq-chuchuk (otga ko`chgan).
Bir sinonimik qatordagi antonim so`z sinonimik qatordagi barcha so`zlarga antonim bo`ladi:
chiroyli – go‘zal – xushro‘y – ko‘hlik = xunuk – badbashara – badburush – ta'viya.
Antonimlikda uchta bеlgi bor: 1) shakliy jihatdan har xillik;
ma'no jihatdan har xillik; 3) ma'nodagi o`zaro zidlik. Ana shu uchta bеlgiga ega bo`lgan ikkita so`zgina o`zaro antonim bo`lishi mumkin.
Paronimlar (talaffuzdosh so`zlar) - ruscha para, ya`ni “juft” va grеkcha onoma yoki onyma, ya`ni “nom” dеgani bo`lib, aytilishi bir-biriga yaqin, ammo yozilishi va ma'nosi har xil bo`lgan so`zlardir. Paronimlar ko`pincha bir tovush bilan bir-biridan farq qiladi: asr - asir, shox - shoh, amr - amir.
Paronimlar ba'zan og`zaki nutqda, badiiy asarlarda uchraydi. Ular bir so`z turkumiga ham, turli so`z turkumlariga ham oid bo`lishi mumkin: zirak (ot) - ziyrak (sifat); asr (ot) - asir (ot). Paronimlarning quyidagi turlari mavjud:
Do'stlaringiz bilan baham: |
