M. A. Hamrayev d. A. Muhamedova d. X. Shodmonqulova

Sintaktik usulga ko`ra ikki (ba`zan undan ortiq) so`z asosi birikishi bilan yangi so`z qo`shma fe`l yasaladi. Masalan: Borlig`imizni, boyligimizni, qadriyatlarimizni dunyoga ayon qilmoqdamiz (I.Karimov). Sustkashlik oson ishni mushkullashtiradi, qiyin ishni esa, chorasiz bir ahvolga olib keladi (Tafakkur gulshani). Bu misollardagi ayon qilmoqdamiz, olib keladi fe`llari sintaktik usul bilan yasalgan qo`shma fe`llardir.

Qo`shma fe`llarning qismlari qaysi so`z turkumidan tuzilishiga ko`ra ikki turga bo`linadi: 1) ot+fe`l qolipidan qo`shma fe`llar. Bunday fe`llarda birinchi qism fe`ldan boshqa so`z turkumlari (ot, sifat, undov, taqlid)dan tuzilib, ikkinchi qismi fe`l bo`ladi: javob bermoq, qo`l qo`ymoq, nazar tashlamoq, xursand bo`lmoq, xafa qilmoq, oh urmoq, yalt etmoq kabi. 2) fe`l+fe`l qolipidan qo`shma fe`llarning har ikala qismi fe`llardan tuziladi: olib chiqmoq, sotib olmoq kabi. Bunday qo`shma fe`llarning birinchi qismi –b (-ib), -a (-y) qo`shimchasi bilan yasalgan ravishdosh shaklida keladi, tuslovchi qo`shimchalar ikkinchi qismga qo`shiladi.
Fe`l+fe`l qolipidagi qo`shma fe`llar kam miqdorni tashkil etadi.
Qo`shma fe`llarning har bir qismi o`z leksik ma`nosini saqlagan holda, birgalikda bitta murakkab harakat tushunchasini anglatadi. SHu jihatdan qo`shma fe`llar ko`makchi fe`lli so`z qo`shilmalaridan (analitik shakllardan) farqlanadi, chunki bunday fe`llarda leksik ma`no uning birinchi qismi bilan ifodalanib (yetakchi qism), ikkinchi qismi esa (ko`makchi fe`l) unga (yyetakchi qism ma`nosiga) qo`shimcha modal ma`no qo`shadi: aytib ko`r, olib tur, ko`rib chiq kabi qo`shilmalarda aytib, olib, ko`rib qismi yetakchi, ko`r, tur, chiq qismlari esa ko`makchi fe`ldir.

10 -§. Fe`lning modal ma`no ifodalovchi shakllari

O`zbek tilida fe`l o`ziga xos turli modal ma`nolarga (qo`shimcha ma`nolarga) ega. Fe`llardagi modal ma`nolar sintetik shakl, analitik shakl, juft va takroriy shakllar vositasida ifodalanadi.
Fe`ldagi modal ma`no sintetik shakl vositasida ifodalanganda, fe`l negiziga ish-harakatning davomliligi, takroriyligi, kuchsizligi kabi qo`shimcha ma`nolarni qo`shadigan shakl yasovchi qo`shimchalarni qo`shish bilan hosil qilinadi. Fe`llarda modal ma`no yasovchi affikslar quyidagilar:

1. 
   –la affiksi fe`l negiziga qo`shilib, takror, davomiylik ma`nosini bildiradi: savala, ishqala, tirnala, cho`qila kabi;
   
2. 
   –gila (-kila, -qila, -g`ila): yugurgila, turtkila, tortqila, ezg`ila kabi. Bu affikslar ham fe`l negiziga qo`shilib, harakatning davomiyligi, takror ma`nosini bildiradi;
   
3. 
   –(i)msira, -(i)nqira: yig`lamsira, kulimsira, oqarinqira kabi. Bu affikslar fe`l negiziga qo`shilib, harakatning kuchsizlanishini bildiradi;
   
4. 
   –(i)sh affiksi ham harakatning kuchisizligini bildiradi: oqarishdi, to`lishdi kabi;
   
5.