М. Қ. Пардаев, Ш. С. Олтаев, Х. А. Улашев

13.2. Иқтисодий ўсиш турлари, уларнинг прогнозлаштиришда 
ишлатилиши. 
Иқтисодий ўсиш юз бериши учун бозор талабига мувофиқ товар ва хизматларни 
яратиш керак бўлади. Биз биламизки,иқтисодий ўсиш ЯИМ кўпайишини англатади. ЯИМ 
эса товар ва хизматларнинг бозордаги қиймати, агар улар сотилмаса бозор қиймати юзага 
келмайди. Шу сабабли бозорбоп товар ва хизматларни яратиш иқтисодий ўсишни 
таъминлайди. Ресурслар камѐб бўлганидан , улардан самарали фойдаланиш иқтисодий 
ўсишнинг асосий шартига айланади.
Иқтисодийўсишнингикитуримавжуд
: 
интенсивваэкстенсив
. 
Экстенсивўсишнингмоҳиятишунданиборатки
, 
буердамаҳсулотишлабчиқаришҳажминингкўпайишиишлабчиқаришресурслариданфойдала
нишникўпайтиришҳисобигаамалгаоширилади
. 
Масаланқишлоқхўжалигидапахтахажминикўпайтиришпахтаэкинмайдонлариникўпайтири
ш
, 
саноатдамаҳсулотишлабчиқаришҳажминикўпайтиришхом
-
ашѐхажминикўпайтиришѐкиқўшимчаишкучинижалбқилишорқалиамлгаоширилади
. 
Интенсив ўсишда эса махсулот ишлаб чиқариш ҳажмини кўпайтириш ишлаб чиқариш 
замоновий техника ва прогрессив технологияларни яъни, фан-техника ютуқларини ишлаб 
чиқаришгажорий қилиш орвали амлга оширилади. Фан техника ютуқларини ишлаб 
чиқаришга жорий қилиш материал сиғимини камайтишга, меҳнат унумдорлигини 
оширишга , маҳсулот таннархини камайтиришга ижобий таъсир кўрсатади. 
Прогнозлашда иқтисодий ўсишнинг интенсив турига катта эътибор берилиши 
лозим.Иқтисодий ўсишнинг интенсив даражаси қуйидаги формула билан ҳисоблаш 
мумкин:
Ки=
 1 –
Кр
Бу ерда Ки – интенсив иқтисодий ўсишнинг коэффициенти;
Кр – фойдаланилган ишлаб чиқариш ресурсларининг кўпайиш коэффициенти 
Кяим- Реал ялпи ички маҳсулотнинг ўсиш коэффициенти; 
Агар Ки>0 бўлса ,иқтисодий ўсиш асосан интенсив шакли бўйича эришилган, агар Ки<0, 
бу ҳолда экстенсив. 
Иқтисодий ўсишнинг ўсиш суръатига(динамикасига) қараб миллий 
иқтисодиѐтнинг даражаси ҳамда ресурсларнинг чегараланганлик муаммолари таҳлил 
этилади. 
Иқтисодий адабиѐтларда бу тушунчага алоҳида талқин берилмаган. 
Баъзи иқтисодчилар(Макконнелл, Брю) иқтисодий ўсишни 2 хил усул билан 
хисоблаш мумкин, деб ҳисоблайди, яъни
97
:
1. Ялпи миллий махсулотнинг умумий ўсишини ҳисоблаш орқали(ѐки соф миллий 
маҳсулотни);
2. Юқорида ҳисобланган кўрсаткичларни аҳоли жон бошига тақсимлаш орқали 
хисоблайди. 
97
Барро Р.Дж., Хавьиер Сала-и-Мартин Экономический рост. пер. с англ. – М.: БИНОМ. Лаборатория 
знаний, 2014. – 35-40 с. 

---

185 
Иқтисодий ўсишни 3 хил кўриниши фарқланади: экстенсив, интенсив ва 
аралаш(хақиқий). 
Макродаражада ЯИМ нинг ўсиш суръати, аҳоли жон бошига ЯИМ тақсимотининг 
йиллик ўсиш суръати, ЯИМ йиллик ўсишини келтириш мумкин. 

ЯИМнинг йиллик ўсиш сурьати қуйидаги формула билан аниқланади: