Loyiha toshkent davlat yuridik universiteti

 
Elektron shartnomalar mohiyati, tuzish hususiyatlari, mazmuni 
va ularni bajarish masalalari 
 
Zamonaviy  fan  texnika  inson  imkoniyatlarini  doimiy  ravishda 
kengaytirib  bormoqda.  Uning  uchun  barcha  sohalarda  qulay  shart-
sharoitlar  vujudga  keltirmoqda.  Bugungi  kunda  kishilik  jamiyatini 
an’anaviy  tasavurlari  ham  uning  ta’sirida  oʻzgarib  bormoqda.  Jumladan, 
ilgari  makon,  moddiy  borliq  oʻlchami  sifatida  yagona  boʻlsa,  bugungi 
kunda makonning oʻzi ikki xil koʻrinish kasb etmoqda, ular real va virtual 
makondir. 
Real makon moddiy, hajmiy makondagi subyektlar joylashuvi, voqea 
jarayonlar roʻy beradigan manzil hisoblanadi.  
Virtual  maydon  esa  elektron  axborot  maydoni  boʻlib,  bunda 
subyektlarning oʻzi ham voqealar jarayoni ham  muayyan ketma-ketlikda, 
zichlikda  joylashish  qoidalari  qoʻllanilmaydi.  Virtual  maydon  oʻziga  xos 
cheksiz  axborot  resurslari,  axborot  subyektlari  va  axborotlarni 
joylashtirish,  tarqatish,  ayriboshlash  maydoni  hisoblanadi.  Ma’lumki  har 

---

299 
 
qanday  yuridik  fakt,  shu  jumladan,  yuridik  harakat  uni  sodir  boʻlish 
jarayoni, amalga oshiruvchi subyektlar va uni huquqiy oqibatlari boʻyicha 
(huquqiy  munosabatni  vujudga  keltiruvchi,  oʻzgartiruvchi  va  bekor 
qiluvchi  oqibatlar  boʻyicha)  oʻziga  xos  tarzda  namoyon  boʻladi.  Shu 
ma’noda  olib  qaraganda,  virtual  maydonda  ham  yuridik  faktlarni  sodir 
boʻlishi,  yuridik  harakatlarni  amalga  oshirilishi  toʻlaqonli  ravishda  roʻy 
berishi  istisno  etilmaydi.  Faqat  bunda  kelib  chiqishi  mumkin  boʻlgan 
asosiy  muammo  yuridik  harakatlarni  kelib  chiqish  manbai,  uning 
oqibatlarini  izini  barqaror  ravishda  mavjudligini  ta’minlash  hisoblanadi. 
Bugungi kunda virtual maydonni huquqiy ta’minlash bu borada muayyan 
ijobiy  natijalarga  olib  keldi.  Virtual  maydonda  bitimlar  tuzish, 
shartnomalar  tuzish  va  subyektlarni  turli  ehtiyojlarini  qanoatlantirishga 
qaratilgan harakatlarni sodir etishi odatdagi kundalik holga aylandi. Shuni 
unutmaslik  lozimki,  virtual  maydondagi  shartnomalar  uni  real  maydon 
bilan  bogʻliqlik  darajasiga  qarab,  turlicha  koʻrinishda  namoyon  boʻlishi 
mumkin.  Masalan,  ba’zi  shartnomalar  virtual  maydonda  tuzilib,real 
maydonda amalga oshiriladi. Misol uchun internet orqali muayyan tovarga 
buyurtma  berish  shartnoma  tuzish  jarayoni  virtual  maydonda  boʻlsa 
shartnomani  amalda  yetkazib  berish  real  maydonda  amalga  oshiriladi. 
Ba’zi hollarda esa buning aksi. Real maydonda tuzilgan shartnoma virtual 
maydonda  amalga  oshirilishi  mumkin.  Ayni  paytda  muayyan  turdagi 
shartnomalar  real  maydonga  koʻchmasdan,  faqat  virtual  maydonda 
tuzilishi,  amalga  oshirilishi  mumkin.  Masalan,  haq  evaziga  muayyan 
axborotni  tizimlashtirish  va  yetkazib  berish.  Bunda  shartnomani  tuzish, 
amalga oshirish va hatto unga haq toʻlash toʻliq virtual maydonda amalga 
oshiriladi.  Shartnomani  amalga  oshirish  va  tuzish  bilan  bogʻliq  hech 
qanday harakatlarni real maydonga koʻchirish talab etilmaydi.  
Hattoki toʻlovlarni amalga oshirish uchun elektron hamyon, elektron 
pullar, elektron toʻlovlar tizimi ishlab chiqilgan va amal qilmoqda. Virtual 
maydon orqali shartnomalar tuzish bugungi tovarlar, ishlar va xizmatlarni 
globallashuvi,  dunyoni  yagona  bozor,  yagona  huquqiy  maydon  tarzida 
namoyon 
boʻlishida 
muhim 
ahamiyat 
kasb 
etadi. 
Masalan, 
Oʻzbekistondagi tadbirkorlik subyekti oʻz uyida oʻtirgan holda dunyoning 
istalgan  nuqtasida,  ya’ni  Yaponiya,  Avstraliya  va  boshqa  joylardagi 
tegishli  sheriklar  bilan  shartnomalar  tuzib,  uni  amalga  oshirish 
imkoniyatlariga ega boʻladi. Boshqacha aytganda, elektron shartnomalarni 
virtual  maydonda  tuzish  subyektlarni  vaqti  va  mablagʻlarini  tejashga 
imkon beradigan eng qulay usullardan biri hisoblanadi. 
Mamlakatimizda  bugungi  kunda  elektron  shartnomalarni  huquqiy 
negizlari  yaratilgan.  Ular  ichida  eng  muhim  hujjat  bu  Fuqarolik  kodeksi 
hisoblanadi. 

---

300 
 
FKning 366-moddasiga asosan, yozma shartnoma taraflar imzolagan 
bitta  hujjatni  tuzish  yoʻli  bilan,  shuningdek  pochta,  telegraf,  teletayp, 
telefon,  elektron  aloqa  yoki  hujjat  shartnomadagi  tarafdan  chiqqanligini 
ishonchli  suratda  aniqlash  imkonini  beradigan  boshqa  aloqa  yordamida 
hujjatlar almashish yoʻli bilan tuzilishi mumkin. 
Bu  normadan  koʻrinib  turibdiki  virtual  maydonda  shartnomalar 
tuzishga  asosiy  talab,  taraflarni  bir  birlari  bilan  ishonchli  aloqalarni 
oʻrnatishi, ushbu maydonga boshqa shaxslarni noqonuniy kirib kelishi va 
chalgʻitishini oldini olish hisoblanadi. 
Bundan  tashqari  mazkur  sohada  maxsus  qonunchilik  bazasi 
yaratilgan.  Masalan,  Oʻzbekiston  Respublikasining  “Elektron  raqamli 
imzo  toʻgʻrisida”gi,  “Elektron  tijorat  toʻgʻrisida”gi,  “Elektron  hujjat 
aylanishi toʻgʻrisida”gi qonunlar qabul qilingan. 
Virtual  shartnomalarni  ishonchli  tarzda  tuzilishini  huquqiy  kafolati 
bu elektron raqamli imzo sanaladi. 
Elektron  raqamli  imzo  -  elektron  hujjatdagi  mazkur  elektron  hujjat 
axborotini  elektron  raqamli  imzoning  yopiq  kalitidan  foydalangan  holda 
maxsus  oʻzgartirish  natijasida  hosil  qilingan  hamda  elektron  raqamli 
imzoning  ochiq  kaliti  yordamida  elektron  hujjatdagi  axborotda  xatolik 
yoʻqligini  aniqlash  va  elektron  raqamli  imzo  yopiq  kalitining  egasini 
identifikastiya qilish imkoniyatini beradigan imzo hisoblanadi. 
Elektron imzoning ochiq va yopiq kalitlari mavjud. Elektron raqamli 
imzoning yopiq kaliti esa elektron raqamli imzo vositalaridan foydalangan 
holda  hosil  qilingan,  faqat  imzo  qoʻyuvchi  shaxsning  oʻziga  ma’lum 
boʻlgan  va  elektron  hujjatda  elektron  raqamli  imzoni  yaratish  uchun 
moʻljallangan  belgilar  ketma-ketligi  boʻlsa,  elektron  raqamli  imzoning 
ochiq  kaliti  elektron  raqamli  imzo  vositalaridan  foydalangan  holda  hosil 
qilingan,  elektron  raqamli  imzoning  yopiq  kalitiga  mos  keluvchi,  axborot 
tizimining  har  qanday  foydalanuvchisi  foydalana  oladigan  va  elektron 
hujjatdagi  elektron  raqamli  imzoning  haqiqiyligini  tasdiqlash  uchun 
moʻljallangan belgilar ketma-ketligi hisoblanadi. 
Elektron  raqamli  imzoning  haqiqiyligini  tasdiqlash  elektron  raqamli 
imzoning  elektron  raqamli  imzo  yopiq  kalitining  egasiga  tegishliligi  va 
elektron hujjatdagi axborotda xatolik yoʻqligi tekshirilgandagi ijobiy natija 
bilan bogʻliq. 
Elektron  hujjat  –  elektron  shaklda  qayd  etilgan,  elektron  raqamli 
imzo  bilan  tasdiqlangan  hamda  elektron  hujjatning  uni  identifikatsiya 
qilish  imkonini  beradigan  boshqa  rekvizitlariga  ega  boʻlgan  axborot 
hisoblanadi. 

---

301 
 
Elektron  imzo  roʻyxatga  olish  markazi  tomonidan  roʻyxatga 
kiritiladi. Bu organ maxsus vakolatli organda davlat roʻyxatidan oʻtgan va 
amaldagiqonunchilikda  nazarda  tutilgan  vazifalarni  bajarayotgan  yuridik 
shaxsdir. 
Elektron  raqamli  imzo  vositalari  elektron  hujjatda  elektron  raqamli 
imzo  yaratilishini,  elektron  raqamli  imzoning  haqiqiyligi  tasdiqlanishini, 
elektron  raqamli  imzoning  yopiq  va  ochiq  kalitlari  yaratilishini 
ta’minlaydigan  barcha  texnikaviy  va  dasturiy  vositalardan  iborat 
boʻladi.Elektron  raqamli  imzo  vositalari  qonun  hujjatlarida  belgilangan 
tartibda sertifikatlashtirilishi lozim. 
Muhr  bilan  tasdiqlangan  va  elektron  hujjatga  aylantirilgan  qogʻoz 
hujjatning  mazmuni  qonun  hujjatlariga  yoki  taraflarning  kelishuviga 
muvofiq  roʻyxatga  olish  markazi  vakolatli  shaxsining  elektron  raqamli 
imzosi  bilan  yoki  elektron  raqamli  imzo  yopiq  kaliti  egasining  elektron 
raqamli imzosi bilan tasdiqlanishi mumkin. 
Virtual  maydonda subyektlarni individuallashtirish vositalaridan biri 
boʻlib,  domen  nomlari  hisoblanadi.  Domen  nomlari  ham  elektron 
maydonda 
firma 
nomi, 
tovar 
belgisi 
funksiyalarini 
bajaradi. 
Mamlakatimizda  domen  nomlarini  berish  va  roʻyxatdan  oʻtkazishni 
huquqiy  asoslari  mavjud.  Ba’zi  holatlarda  subyektlar  domen  nomlariga 
moʻljal olgan holda shartnoma munosabatlariga kirishishlari ham mumkin.