Loyiha toshkent davlat yuridik universiteti

 
17-MAVZU. MAJBURIYATLARNI BAJARISH 
 
Majburiyatlarni  bajarish  tushunchasi  va  tamoyillari.  Majburiyatlarni 
bajaruvchi subyektlar (shaxslar). Bajarish predmeti.  Majburiyatni bajarish 
muddati, joyi va usuli.  
 
Majburiyatlarni bajarish tushunchasi va tamoyillari 
 
Majburiyatlarni  bajarish  deb,  qarzdor  tomonidan  kreditor  talabiga 
muvofiq,  muayyan  bir  harakatning  qilinishi  yoki  harakatdan  saqlanish 
tushuniladi.  Qarzdorning  majburiyatni  bajarishi  –  kreditorga  ashyoni 
topshirish,  ma’lum  ishni  bajarish,  jabrlanuvchiga  yetkazilgan  zararni 
qoplash,  asossiz  olingan  mulkni  qaytarish  muayyan  harakatdan 
saqlanganlik kabilardan iborat.  
Davlat, 
yuridik 
shaxslar 
va 
fuqarolar 
tomonidan 
olingan 
majburiyatlarning  oʻz  vaqtida  bajarilishi  xalq  xoʻjaligida  muhim 
ahamiyatga  ega  boʻlib,  ishlab  chiqarishni  rivojlantirish,  mulkiy 
munosabatlarni  mustahkamlash,  jamiyatning  tobora  oʻsib  borayotgan 
moddiy va madaniy talablarini qondirishda katta rol oʻynaydi.  
Majburiyatlar  FKning  236-moddasida  aytilganidek,  majburiyat 
shartlariga  va  qonun  hujjatlari  talablariga  muvofiq,  bunday  shartlar  va 
talablar  boʻlmagan  taqdirda  esa  ish  muomalasi  odatlariga  yoki  odatda 
qoʻyiladigan  boshqa  talablarga  muvofiq  lozim  darajada  bajarilishi  kerak. 
Bunda  taraflarning  har  biri  oʻz  majburiyatlarini  ancha  tejamli  bajarishi, 
ikkinchi  tomonga  uning  oʻz  majburiyatlarini  bajarishda  har  tomonlama 
yordam koʻrsatishi lozim.  
Majburiyatlar  davlat  hujjatlari  va  shartnomalardan  kelib  chiqqan 
boʻlsa,  ularda  koʻrsatilgan  talab  va  shartlarga  muvofiq  bajarilishi  kerak. 
Agar qonun hujjatlarida majburiyatni bajarish sharti koʻrsatilmagan boʻlsa, 
majburiyatlar  oʻzaro  kelishib  qoʻyiladigan  talablarga  muvofiq  lozim 
darajada bajarilishi zarur. Majburiyatni bajarishda har ikki tomon xoʻjalik 
aloqalarining rivojlanishini koʻzlab, tejamlilik bilan va oʻzaro hamkorlikda 
zarur harakatlarni qilishlari talab etiladi.  
Majburiyatning 
bajarish 
predmeti 
yuklangan 
majburiyatning 
xarakteriga qarab faol harakatni amalga oshirish yoki harakatdan saqlanish 
hisoblanadi.  Odatda  FKda  koʻproq  faol  harakatdan  iborat  majburiyatlar 
oʻrin olgan.  
Majburiyatlarni  bajarish  bir  qator  tamoyillarga  asoslanadi.  Ular: 
majburiyatlarni  lozim  darajada  bajarish,  kelishilgan  va  maqbul  usulda 

---

226 
 
bajarish,  majburiyatni  tegishli  shaxs  uchun  bajarish,  aniq  bajarish, 
tejamlilik va oʻzaro hamkorlikda bajarish kabilardir.  
Majburiyatlarni  lozim  darajada  bajarish  tamoyili  deganda, 
majburiyatlar qoʻyilgan talablarga toʻliq javob beradigan darajada, bekamu 
koʻst  va  belgilangan  muddatda  bajarilishi  nazarda  tutiladi.  Huquqiy 
munosabatlarda  qatnashuvchi  shaxslar  oʻz  majburiyatlarining  lozim 
darajada  bajarilishidan  bab-baravar  manfaatdor  boʻlishlari,  bir-birlariga 
koʻmaklashishlari faraz qilinadi.  
Mazkur tamoyil yuklatilgan majburiyatlarni majburiyat shartlariga va 
qonun  hujjatlari  talablariga  muvofiq,  bunday  shartlar  va  talablar 
boʻlmaganida  esa  -  ish  muomalasi  odatlariga  yoki  odatda  qoʻyiladigan 
boshqa talablarga muvofiq bajarilishini ta’minlaydi.  
Majburiyatlarning lozim darajada bajarilishi jamiyat manfaati hamda 
uning tobora oʻsib borayotgan moddiy va madaniy talablarini qondirishga 
qaratilgan boʻlishi lozim.  
Bozor  munosabatlari  sharoitida  majburiyatlarni  lozim  darajada 
bajarilishidan  nafaqat  majburiyat  oʻz  foydasiga  bajarilayotgan  subyekt, 
balki oxir-oqibatda jamiyatning har bir a’zosi manfaatdor boʻladi. Chunki 
barcha  xoʻjalik  yurituvchi  subyekt  tomonidan  oʻz  majburiyatini  lozim 
darajada  bajarmasligi  boshqa  subyektlar  uchun  ham,  garchi  ular  bevosita 
bunda  kreditor  sifatida  qatnashmasalarda,  salbiy  oqibatlar  keltirib 
chiqarishi mumkin.  
Majburiyatlarni  lozim  darajada  bajarish  ularni  qonun  hujjatlariga, 
shartnoma  shartlariga,  ish  muomalasi  odatlariga,  odatda  qoʻyiladigan 
talablarga  muvofiq  ravishda  shartnoma  narsasining  sifati,  miqdori,  hajmi 
boʻyicha oʻz vaqtida bajarilishini anglatadi.  
Majburiyatlarni  bajarishning  yana  bir  tamoyili  –  bu  majburiyatlar 
kelishilgan  va  taraflar  uchun  maqbul  usulda  bajarilish  tamoyilidir. 
Majburiyatni  bajarish  usuli,  agar  bu  usul  majburiyatning  mohiyati 
anglashilmasa  va  qonun  bilan  belgilab  qoʻyilgan  boʻlmasa,  shartnomada 
koʻrsatilgan  boʻlishi  kerak  (FK  238-modda).  Ushbu  tamoyil  mazmuniga 
koʻra  oʻz  navbatida  majburiyatlarni  real  (asl  holicha)  bajarilishi,  uni 
bajarishda  tejamli  usullardan  foydalanish,  majburiyat  bajarilishida 
taraflarning hamkorlik qilish haqidagi qoidalarini anglatadi. Bu qoidalarni 
ham shartli ravishda, garchi qonunda bevosita sanab oʻtilmagan boʻlsa-da, 
majburiyatlarni bajarish tamoyillari sifatida qarash mumkin.  
Majburiyatlarning  aniq  bajarilishi  tamoyili  –  shartnomada 
koʻrsatilgan  harakatning  aynan  oʻzi  bajarilishining,  topshirilishi  lozim 
boʻlgan narsaning (mahsulotning) asl holatida topshirilishini bildiradi. Bu 
tamoyil  ayrim  adabiyotlarda  “majburiyatlarni  asl  holatda  bajarish 

---

227 
 
tamoyili” deb ham nomlanadi. Bu FKning 330-moddasi mazmunidan kelib 
chiqib belgilangan.  
Majburiyatning qarzdor aybi bilan kechiktirilishi yoki lozim darajada 
bajarilmasligi  hollarini  nazarda  tutib,  belgilangan  neustoyka  (jarima, 
penya)ning  ham  majburiyatning  lozim  darajada  bajarilmasligi  natijasida 
kelib  chiqqan  zararning  undirilishi  –  majburiyatni  asl  holida  bajarishdan 
qarzdorni ozod qilmaydi.  
Qonunda nazarda tutilgan hollardan tashqari majburiyatni bajarishda 
bir  tomonlama  bosh  tortish  va  shartnoma  shartlarini  bir  tomonlama 
oʻzgartirishga  yoʻl  qoʻyilmaydi  (FK  237-modda).  Ammo  bu  qoida 
yuqorida  aytilganidek,  qonunda  nazarda  tutilgan  ayrim  hollarda  ba’zi 
majburiyatlar  uchun  qoʻllanilmaydi.  Chunonchi,  topshiriq  shartnomasi 
boʻyicha topshiriq beruvchi bergan topshirigʻini har vaqt bekor qila oladi, 
topshiriq  olgan  shaxs  xohlagan  vaqtida  topshiriqni  bajarishdan  bosh  torta 
oladi.  Temir  yoʻl  va  boshqa  turdagi  transport  vositasida  yoʻlovchilar 
tashish  munosabatida  ham  yoʻlovchi  talabi  bilan  shartnoma  har  qachon 
bekor qilinishi mumkin.  
Majburiyatlarni bajarishda tejamlilik qoidasiga muvofiq majburiyatni 
bajarishda  taraflar  kam  xarajat  bilan  koʻp  foyda  keltirishga  qaratilgan 
harakatlarni qilishlari lozim. Bu qoida kreditor va qarzdorga majburiyatni 
bajarish  jarayonida  eng  qulay  hamda  eng  foydali  usuldan  foydalanish 
lozimligini belgilaydi. Chunonchi, pudrat shartnomasi  boʻyicha pudratchi 
ishni  buyurtmachi  materialidan  bajarishda  materialni  tejamlilik  bilan 
sarflashi  va  u  notoʻgʻri  ishlatilishi  uchun  javobgar  boʻlishi  belgilangan. 
Yuk tashish shartnomasiga asosan yuk tashuvchi yukni eng qisqa yoʻldan 
tashishi koʻrsatilgan.  
Majburiyatlarni  bajarishda  oʻzaro  hamkorlik  va  tejamkorlikda 
bajarish  tamoyillari  ham  mavjud.  Majburiyatlarni  bajarishda  oʻzaro 
hamkorlik  tamoyiliga  binoan  har  ikki  tomon  majburiyatni  bajarishda  bir-
birlariga zarur boʻlgan yordamni koʻrsatishlari lozim. Chunonchi, kreditor 
majburiyatning  bajarilishini  talab  qilish  huquqiga  ega  boʻlishi  bilan  birga 
qarzdorning  oʻz  majburiyatini  bajarishda  unga  yordam  berishga, 
koʻmaklashishga  ham  majbur.  Masalan,  kontraktatsiya  shartnomasiga 
muvofiq  qishloq  xoʻjalik  mahsulotlarining  davlat  yoʻli  bilan  xarid 
qilinishida  tayyorlovchi  (mahsulot  qabul  qiluvchi)  tashkilotlar  qishloq 
xoʻjalik  korxonalariga  mahsulotlar  yetishtirishda,  mahsulotni  tashishni 
tashkil qilishda yordam koʻrsatishi zarur.  
Majburiyatlarni  tegishli  shaxs  uchun  bajarish  tamoyili  Fkning          
240-moddasida  oʻz  ifodasini  topgan.  Bunga  asosan,  agar  taraflarning 

---

228 
 
kelishuvida boshqacha tartib nazarda tutilgan boʻlmasa va ish  muomalasi 
odatlaridan  yoki  majburiyatning  mohiyatidan  anglashilmasa,  qarzdor 
majburiyatni bajarish chogʻida ijroni kreditorning oʻzi yoki bu ish uchun u 
vakolat bergan shaxs qabul qilayotganligini isbotlashni talab qilishga haqli 
boʻladi va bunday talabni qoʻymaganlik oqibatlari xavfi uning zimmasida 
boʻladi.