Loyiha toshkent davlat yuridik universiteti

Regress (qaytarma) majburiyat 
 
Regress atamasi qadimgi Rim huquqida vujudga kelgan boʻlib, oʻsha 
davrlarda bu atama bugungi kundagi vazifani bajargan. Regress – lotincha 
“regressus”  soʻzidan  olingan  boʻlib,  “orqaga  harakat”  degan  ma’noni 
anglatadi
1
.  “Regress”  atamasi  (“progress”  –  “oldinga  harakat”  atamasiga 
qarama-qarshi  oʻlaroq)  soʻzma-soʻz  tushunilganda  “orqaga  harakat, 
qaytarma”  ma’nolarini  ifodalaydi.  Shu  sababli  koʻpchilik  vaziyatlarda 
“regress  talabi” oʻrniga uning sinonimi boʻlgan “qaytarma talab” atamasi 
qoʻllaniladi.  “Regress”  fuqarolik  huquqida  “qaytarish”  tushunchasini, 
                                                           
1
Ўзбекистон юридик энциклопедияси. –Т. Адолат, 2010.-B.381. 

---

223 
 
masalan,  birov  uchun  toʻlangan  pulning  qaytarish  toʻgʻrisidagi  talabni 
bildiradi.  Qaytarma  majburiyat  sheriklik  va  qoʻshimcha  majburiyatlarni 
bajarishdan  kelib  chiqadi.  Sherik  qarzdorlardan  biri  kreditorga  nisbatan 
majburiyatni  toʻla  hajmda  bajarib,  keyinchalik  ular  uchun  toʻlangan 
summani,  qilingan  ish  xarajatlarini  qolgan  qarzdorlardan  qaytarma  talab 
asosida  qoplata  oladi.  Odatda  fuqarolik-huquqiy  munosabatlarda  regress 
majburiyatlar  asosiy  majburiyatni  qarzdor  oʻrniga  uchinchi  shaxslar 
bajarganda  yoki  uchinchi  shaxsning  aybi  bilan  majburiyat  bajarilmagan 
hollarda yuzaga keladi.  
Regress majburiyat oʻziga xos quyidagi belgilari bilan ta’riflanadi:  
a) regress majburiyat asosiy majburiyatning hosilasi hisoblanadi;  
b)  unda  ishtirok  etuvchilarning  bittasi  yoki  barchasi  asosiy 
majburiyatning subyektlaridan hisoblanadi;  
v) asosiy majburiyatni regress majburiyat taraflaridan biri tomonidan 
bajarilishi  yoki  regress  majburiyatning  oʻzini  vujudga  kelishi,  unda 
ishtirok etuvchi shaxslarning harakati yoki harakatsizligi bilan bogʻliq.  
Regress  majburiyat  boʻyicha  qatnashuvchi  kreditor  regredient  deb 
ataladi.  U  albatta  asosiy  majburiyatda  qatnashuvchi  hisoblanadi.  Regress 
majburiyat boʻyicha qarzdor  “regressatom” deb nomlanadi. Regressatom 
asosiy majburiyatda qatnashgan yoki qatnashmagan boʻlishi ham mumkin, 
lekin asosiy majburiyatning bajarilishi yoki bajarilmasligi uning muayyan 
harakatlarni  amalga  oshirishi  yoki  oshirmasligiga,  shuningdek  regredient 
uchinchi shaxs oldidagi vazifasini bajarilishiga bogʻliq
1
.  
Qaytarma  (regress)  majburiyat  deb,  bir  taraf  ikkinchi  taraf  uchun 
uchinchi shaxs oldida bajargan majburiyatni qaytarish toʻgʻrisida talab qila 
olish  huquqiga  aytiladi.  Regress  (qaytarma)  talabda  ham  boshqa 
majburiyatlar singari ikki taraf ishtirok etadi. Masalan, qarz shartnomasiga 
asosan,  qarzdorlardan  biri  qarzni  toʻla  hajmda  toʻlasa,  qarz  majburiyati 
bekor  boʻladi.  Lekin  boshqa  qarzdorlar  uchun  qarzni  toʻlagan  qarzdor 
ulardan  tegishli  summani  undirish  uchun  qaytarma  talab  qila  oladi.  Agar 
majburiyatni  toʻla  hajmda  bajargan  qarzdor  bu  toʻgʻrida  boshqa  sherik 
qarzdorlarini  ogohlantirmasa,  sherik  qarzdorlar  majburiyatni  bajarmagan 
boʻlsa, zarar koʻrgan qarzdor qolgan qarzdorlarga nisbatan qaytarma da’vo 
qoʻzgʻata olmaydi. U faqat kreditorga nisbatangina uning asossiz olganini 
qaytarishi  toʻgʻrisida  da’vo  qila  oladi.  Qaytarma  talab  uchinchi  shaxsga 
nisbatan qilingan xarajatning umumiy miqdoridan oshmasligi kerak.  
Qaytarma  majburiyat  xoʻjalik  tashkilotlari  oʻrtasidagi  munosa-
batlarda  koʻproq  tarqalgan.  Chunonchi,  mahsulot  yetkazib  beruvchi 
tashkilotdan  sotib  oluvchi  tashkilotga  mahsulot  sifatsiz  boʻlgani  uchun 
jarima  toʻlaganida,  bunday  sanksiyaga  (jarima)  tortilishi  mahsulot 
                                                           
1
 Раҳмонқулов Ҳ. Мажбурият ҳуқуқи. –Т. ТДЮИ, 2005. –B.46. 

---

224 
 
tayyorlovchi  tashkilotning  shartnoma  shartlarini  buzganligi  sababli 
vujudga kelganligi koʻrsatilib, keyinchalik bu  jarima summasining oʻziga 
qaytarilishi  toʻgʻrisida  mahsulot  tayyorlovchi  tashkilotga  qaytarma  da’vo 
qoʻzgʻata oladi.  
Binobarin,  qaytarma  da’vo  tashkilotlar  oʻrtasida  har  bir  xoʻjalik 
yurituvchi subyektning oʻz majburiyatiga nisbatan javobgarligini oshiradi 
va u muayyan ahamiyatga ega boʻladi.