Loyiha toshkent davlat yuridik universiteti

 

---

185 
 
14-MAVZU. UMUMIY MULK HUQUQI 
 
Umumiy  mulk  huquqi  tushunchasi  va  turlari.  Umumiy  mulk 
huquqining  rejimi.  Umumiy  mulkdan  ulush  ajratish  va  uni  taqsimlash. 
Imtiyozli sotib olish huquqi.  
 
Umumiy mulk huquqi tushunchasi va turlari 
 
Ikki  yoki  undan  ortiq  shaxsning  egaligida  boʻlgan  mol-mulk  ularga 
umumiy mulk huquqi asosida tegishli boʻladi.  
Mol-mulkka  boʻlgan  mulk  huquqi  alohida  bir  shaxsga  (fuqaro, 
yuridik shaxs, davlat, ma’muriy-hududiy tuzilma) tegishli boʻlsa, mulk bir 
subyektli hisoblanadi. Shunga muvofiq, bu holda mulkdorga qarshi turgan 
barcha  uchinchi  shaxslar,  ushbu  shaxsning  mulkdan  foydalanish,  unga 
egalik  qilish  va  uni  tasarruf  etish  bilan  bogʻliq  vakolatlarini  amalga 
oshirishga toʻsqinlik qiluvchi barcha xatti-harakatlardan oʻzlarini tiyishlari 
kerak.  Agar  mol-mulkka  nisbatan  mulk  huquqi  ikki  yoki  undan  koʻproq 
shaxsga  tegishli  boʻlsa,  umumiy  mulk  vujudga  kelib,  bu  holda  uni 
ishtirokchilarining barcha uchinchi shaxslar bilan tashqi munosabatlaridan 
tashqari, ushbu mulk ishtirokchilarining oʻrtasida ichki munosabatlar ham 
mavjud  boʻladi.  Bunday  shaxslar  (sherik  mulkdorlar)  oʻrtasidagi  ichki 
munosabatlarni  tartibga  solish  zaruriyati  umumiy  mulk  instituti  deb 
ataluvchi, mulkdorlarning oʻzlariga tegishli umumiy mulkka egalik qilish, 
undan foydalanish va uni tasarruf etish bilan bogʻliq vakolatlarini amalga 
oshirishda 
sherik 
mulkdorlarning 
irodasini 
muvofiqlashtirishga 
moʻljallangan huquqiy normalar tizimini yuzaga keltirdi.  
Umumiy  mulkning barcha turlariga taalluqli oʻziga xos xususiyatlar 
boʻyicha quyidagilarni qayd etish mumkin: 
– birinchidan, u ikki yoki undan koʻproq shaxsga tegishli, ya’ni koʻp 
subyektlidir;  
–  ikkinchidan,  uning  predmetini  umumiy  toifaga  kiruvchi  muayyan 
bir mol-mulk tashkil etadi; 
–  uchinchidan,  umumiy  mulkchilikda  sherik  mulkdorlarning  barcha 
uchinchi  shaxslar  bilan  tashqi  munosabatlaridan  tashqari,  ularning 
oʻrtasida ichki munosabatlar ham mavjud boʻladi.  
Yuridik  adabiyotda  bir  necha  shaxsga  tegishli  mulkni  belgilash 
uchun ayrim payt “jamoa mulki” singari atama ishlatiladi, bu esa huquqiy 
jihatdan  uncha  toʻgʻri  emas,  chunki  “jamoa  mulki”  tushunchasida  gap 
mulkni huquqiy subyekt yaxlitligini tashkil etuvchi biron jamoaga tegishli 

---

186 
 
ekanligi toʻgʻrisida borishi faraz qilinadi. Vaholanki, koʻp subyektli mulk 
munosabatlarida  gap  mulkning  yagona  huquq  subyektini  tashkil 
etmaydigan  bir  necha  shaxsga  tegishli  ekanligi  xususida  boradi.  Buning 
ustiga  ayrim  hollarda  jamoaviy  deb  yuridik  shaxslarga  tegishli  mulk 
tushuniladi.  
FKning  216-moddasi  ikkinchi  qismga  muvofiq  umumiy  mulkning 
ikki  xil:  ulushli  va  birgalikdagi  turlari  farqlanadi.  Har  bir  ishtirokchining 
ulushi belgilangan mulk ulushli boʻladi, demak-ki, ulushlar belgilanmagan 
mulk birgalikdagi hisoblanadi.  
Qonun  faqat  qat’iy  belgilangan  hollardagina  birgalikdagi  mulk 
munosabatlari  vujudga  kelishiga  yoʻl  qoʻyadi.  Sababi  shuki,  birgalikdagi 
mulk  ishtirokchilari  tomonidan  vakolatlarni  amalga  oshirish  juda  oʻziga 
xos  boʻlib,  ular  tomonidan  FK  va  maxsus  qonunchilik  qoidalarining 
qoʻllanilishi  ular  oʻrtasidagi  munosabatlarning  yuqori  darajada  ishonchli 
deb faraz qilinadi. Aynan shuning uchun ham qonun, birgalikdagi mulkni 
ulushli  mulkka  aylanishiga  ruxsat  bersa  ham,  umumiy  qoida  boʻyicha 
buning teskarisiga yoʻl qoʻymaydi.  
Qayd  etish  lozimki,  birgalikdagi  mulkda  mol-mulkning  umumiyligi 
ulushli  mulkka nisbatan koʻproq darajada ifodalangan. Buni, birgalikdagi 
mulk ishtirokchilari (er-xotin, dehqon xoʻjaligi a’zolari va h. ) oʻrtasidagi 
munosabatlar  ancha  ishonchli  va  barqaror  xususiyatga  egaligi  bilan 
tushuntirish  mumkin.  Ammo  bu  birgalikdagi  mulkda  umuman  ulush 
yoʻqligini  anglatmaydi.  Bu  masaladagi  farq  shundan  iboratki,  ulushli 
mulkdagi  har  bir  ishtirokchining  ulushi,  odatda,  avvaldan  belgilangan, 
birgalikdagi  mulkda  esa  ulush  faqat  umumiy  mulk  taqsimlanganda  yoki 
ajratilganda,  ya’ni  birgalikdagi  mulk  munosabatlari  tugatilgan  paytda 
aniqlanadi. Bu holda ham ulushli, ham birgalikdagi (yuqorida koʻrsatilgan 
holatlarda)  mulkdagi  ulushlar,  qonun  yoki  shartnomada  oʻzgacha  tartib 
belgilanmagan boʻlsa, teng deb faraz qilinadi.  
Umumiy  birgalikdagi  mulk  oʻz  vazifasini  oʻzgartirmagan  holda 
taqsimlanishi mumkin boʻlmagan (boʻlinmaydigan ashyolar) yoki qonunga 
koʻra  taqsimlanishi  mumkin  boʻlmagan  mol-mulk  ikki  va  undan  ortiq 
shaxs mulkiga oʻtgan paytda vujudga keladi.  
Mol-mulkka  nisbatan  umumiy  mulkchilik,  uning  boʻlinmaydigan 
mol-mulkligidan,  qonunga  binoan  boʻlinishi  mumkin  boʻlmagan  mol-
mulkligidan yoki boʻlinadigan mol-mulkligidan qat’i nazar vujudga kelishi 
mumkin. Basharti mol-mulk vazifasini oʻzgartirmagan holda taqsimlanishi 
yoki  qonunga  koʻra  taqsimlanishi  mumkin  boʻlmasa,  unga  nisbatan 
umumiy  mulkchilik  mol-mulkka  xos  boʻlgan  funkstional  sifatlar  yoxud 

---

187 
 
uning  huquqiy  rejimi  oqibatida  paydo  boʻladi.  Mol-mulk  boʻlinuvchi 
sirasiga  kirsa,  unga  nisbatan  umumiy  mulkchilik  faqatgina  qonun  yoki 
shartnomada nazarda tutilgan holatlardagina vujudga keladi.  
FK  umumiy  ulushli  va  umumiy  birgalikdagi  mulkni  ta’rifiga  ham, 
vujudga  kelish  asoslariga  ham  turlicha  yondashadi.  Umumiy  ulushli 
mulkning  vujudga  kelish  asoslari  toʻla-toʻkis  aniqlanmagan.  U  qonunda 
toʻgʻridan-toʻgʻri nazarda tutilgan holatlarda ham, tomonlarning kelishuvi, 
sudning  qarorida  nazarda  tutilgan  holatlarda  ham,  shuningdek,  umumiy 
ulushli mulk paydo boʻlishiga sabab boʻladigan boshqa vaziyatlar ta’sirida 
ham vujudga kelishi mumkin.  
Umumiy  ulushli  mulk  ishtirokchilarining  doirasi  qonun  bilan 
cheklanmagan.  Ular  mulkchilikning  turli  shakllarini  turli  birikmada 
ifodalashlari  mumkin.  Fuqarolar,  fuqarolar  va  yuridik  shaxslar  oʻrtasida, 
yuridik  shaxslar,  ma’muriy-hududiy  tuzilmalar,  fuqarolar  va  hokazolar 
oʻrtasida  umumiy  ulushli  mulkchilik  boʻlishi  mumkin.  Jumladan,  meros 
mol-mulkning qisman egasizlik holatida bir tomondan davlat mulkchiligi, 
ikkinchi  tomondan  esa  fuqarolar  va  yuridik  shaxslar  mulkchiligi  vujudga 
kelishi  mumkin.  Bu  holda  qonun  mulkchilikning  turli  shakllarini 
ifodalovchi  subyektlarning  umumiy  mulkchiligini  majburiy  toʻxtalishini 
talab  etmaydi.  Aksincha,  umumiy  ulushli  mulkchilik  faqat  qonunda 
nazarda  tutilgan  holatlardagina  vujudga  kelishi  mumkin,  bunda  qonun 
tomonidan uni ishtirokchilarining doirasi ham qat’iy belgilangan.  
Oʻz  navbatida,  mol-mulkka  nisbatan  birgalikdagi  mulkchilikning 
paydo  boʻlishi  faqat  qonunda  belgilangan  hollardagina  mumkin  (er-
xotinning, dehqon xoʻjaligi a’zolarining birgalikdagi mulki). Mol-mulkka 
birgalikdagi mulk huquqi birgalikdagi mulk ishtirokchilarining kelishuviga 
binoan, kelishuvga erishilmagan taqdirda esa, sudning qarori bilan ulushli 
mulkchilik  huquqiga  almashtirilishi  mumkin.  Bunda  har  bir  mulkdorning 
mulk huquqidagi ulushi belgilanishi lozim.  
Birgalikdagi  mulk  ishtirokchilari  oʻrtasidagi  yaqin  aloqalari  bilan 
ulushlidan  ajralib  turadi.  Birgalikdagi  mulk  ishtirokchilari  ulushga  haqli 
emaslar.  Shu  sababli  umumiy  mulkning  bunday  shaklini  ayrim  payt 
ulushsiz  deb  ham  atashadi.  Birgalikdagi  mulk  ishtirokchilari  oʻz 
huquqlarini 
uchinchi 
shaxslarga 
umumiy 
mulkchilik 
rejimini 
toʻxtatmasdan  berishga  haqli  emaslar.  Shunday  qilib,  birgalikdagi  mulk 
ishtirokchilarining  tarkibi  tasarrufli  bitimlar  asosida  oʻzgarishi  mumkin 
emas.  Birgalikdagi  mulk  ishtirokchilarining  doirasi  qonunda  aniq 
belgilangan.  

---

188 
 
Birgalikdagi  mulk  ishtirokchisining  tasarruf  imkoniyatlari  ulushli 
mulkka nisbatan sezilarli darajada cheklangan. U nafaqat oʻz huquqlarini 
boshqaning  tasarrufiga  oʻtkazishi,  balki,  boshqa  ishtirokchilar  bilan 
munosabatlarini  ulushli  mulk  munosabatlariga  oʻzgartirmasdan  turib 
birgalikdagi  mulk  ajratilishini  yoki  taqsimlanishini  ham  talab  qilishga 
haqli  emas.  Bunda  birgalikdagi  mulk  ishtirokchilari  kelishuv  yoʻli  bilan 
uni  ulushli  mulk  sifatida  qayta  tuzishga,  shakllantirishga  haqli.  Qayta 
tuzish  toʻgʻrisida  ham,  ulushlarning  miqdori  toʻgʻrisida  ham  kelishuvga 
erishilmagan taqdirda qaror sud tomonidan qabul qilinadi.