Loyiha toshkent davlat yuridik universiteti

 
Ommaviy mulk turlari 
 
Oʻzbekiston  Respublikasi  FKning  214-moddasi  birinchi  qismida 
respublika  mulki  obyekti  sifatida  tasarruf  etiladigan  mulk  obyektlarining 
roʻyxati keltirilgan.  
Bunda,  yerning  va  tabiat  zahiralarining  maxsus  rejimi  oʻrnatilgan. 
Mazkur  rejimning  ayni  holatdagi  mohiyat  mazmuni  barcha  yerlar  hamda 
fuqarolarning  va  yuridik  shaxslarning  yoki  munitsipal  mulkning  tarkibiga 
topshirilmagan  barcha  tabiiy  zahiralar  respublika  mulki  deb  e’lon 
qilinganligida namoyon boʻladi.  
Boshqacha  qilib  aytganda,  yerga  va  boshqa  tabiiy  zahiralarga 
respublika  mulki  prezumpsiyasi  oʻrnatilgan.  Mazkur  qoida  tomonidan 
yerga  va  boshqa  tabiiy  zahiralarga,  ularning  faqat  davlat  tomonidan 
toʻgʻridan  toʻgʻri-yoʻl  qoʻyilgan  darajada  xususiy  va  munitsipal  mulk 
obyekti boʻlishlari mumkinligi mazmunida, xususiy mulk sifatida ma’lum 
cheklanishlar oʻrnatilgan.  
Yerdan  tadbirkorlik  faoliyatidagi  koʻchmas  mulk  obyekti  sifatida 
foydalanish,  uning  maqsadli  vazifasi  inobatgan  olingan  holda  amalga 
oshirilishi 
lozim. 
Oʻzbekiston 
Respublikasi 
Konstitutsiyasining               
55-moddasiga  muvofiq,  yer  va  boshqa  tabiiy  zahiralardan  oqilona 
foydalanish lozim va ular davlat tomonidan muhofaza qilinadi.  
Yer uchastkasi tushunchasi Yer kodeksida va 1998-yil 28-avgustdagi 
Oʻzbekiston  Respublikasining  “Davlat  yer  kadastri  toʻgʻrisida”  gi 
Qonunida  mujassamlangan.  YKning  10-moddasiga  muvofiq,  yer 
uchastkasi  yer  munosabatlarining  obyekti  sifatida  –  belgilangan 
chegaralarga,  maydonga,  joylanish  hududiga,  huquqiy  rejimiga  va  davlat 
yer kadastrida aks ettiriladigan boshqa tavsif belgilariga ega boʻlgan yerlar 

---

180 
 
fondining bir qismini tashkil etadi. 
Oʻzbekiston  Respublikasining  1994-yil  23-sentyabrdagi  “Er  osti 
boyliklari  toʻgʻrisida”gi  Qonuniga  muvofiq,  yer  zamini  -  bu  tuproq 
qatlamidan  pastroqda  joylashgan  yer  poʻstlogʻining  bir  qismi,  uning 
mavjud  boʻlmaganligi  holida  esa  yer  yuzasining  yoki  geologik  oʻrganish 
va  oʻzlashtirish  imkoniyati  chegarasida  boʻlgan  suv  obyektlari  tubining 
pastrogʻida  joylashgan  yer  poʻstlogʻining  qismidir.  Yer  zamini 
uchastkalari  sotib  olinish,  sotish,  xadya  qilish,  meros,  omonat,  garov 
obyektlari boʻlishi yoki boshqa koʻrinishda tortib olinishi mumkin emas.  
Oʻzbekiston  Respublikasi  “Yer  osti  boyliklari  toʻgʻrisida»gi 
Qonunining 
31-bandiga 
muvofiq, 
yer 
mulkdorlari 
va 
yerdan 
foydalanuvchilar  oʻzlariga  berilgan  yer  uchastkalari  hududi  chegaralarida 
litsenziya  olinmagan  tarzda,  qonunchilikda  belgilangan  shartlar  asosida 
foydali  qazilmalarning  davlat  balansi  tomonidan  zahiralari  royʻxatga 
olinmagan,  umumiy  tarqalgan  foydali  qazilmalarni  qazib  olish  va 
oʻzlarining  xoʻjalik  va  maishiy  ehtiyojlari  uchun  portlash  ishlarini 
qoʻllamay  yer  ostki  inshootlarni  qurilishini  amalga  oshirish  huquqiga 
egadirlar.  
Boshqa  xil  foydali  qazilmalardan  foydalanishga  nisbatan,  qat’iy 
litsenliyalash tartibi joriy qilingan. Xususan, Oʻzbekiston Respublikasining 
2001  yil  7  dekabrdagi  №312-II  sonli  “Mahsulotning  taqsimotiga  oid 
bitimlar  toʻgʻrisida”  gi  Qonuniga  muvofiq,  “chet  ellik  sarmoyadorga, 
toʻlov  asosida  va  ma’lum  muddatga  shartnomada  koʻrsatilgan  yer 
uchastkasida  foydali  qazilmalaning  konlari  qidiruvi,  tekshirilishi  va  qazib 
olinishiga  va  mazkur  ishlarini  olib  borish  uchun  alohida  huquq  berilishi 
mumkin, sarmoyador esa, oʻz navbatida koʻrsatilgan ishlarni oʻz hisobidan 
va  oʻzining  tavakkal  qilishi  asosida  amalga  oshirish  majburiyatini  oʻz 
zimmasiga oladi”.  
Respublika  mulki  tarkibida  ma’lum  shartlarda  oʻzga  shaxslarning 
mulkiga  oʻtishi  mumkin  boʻlgan  mulk  ham  mavjud.  Mazkur  toifaga, 
masalan,  respublika  budjeti  mablagʻlarini,  oltin  zahirani,  valyuta 
jamgʻarmasini  va  boshqa  davlat  jamgʻarmalarini,  va  shuningdek, 
korxonalarni  hamda  davlatning  budjet  yoki  boshqa  mablagʻlari  hisobiga 
yaratilgan  yoxud  sotib  olingan  intellektual  faoliyat  natijalari  bilan  teng 
ravishda boshqa har xil mulk majmualarini kiritish lozim.  
Respublika mulki huquqi vujudga kelishi asoslari orasida, oʻziga hos 
manba’larni,  ya’ni  soliqlar  koʻrinishidagi  yoki  boshqa  har  xil  majburiy 
toʻlov  tushumlarining  manba’larini  (masalan,  davlat  budjetdan  tashqari 

---

181 
 
jamgʻarmalariga qilinadigan ajratmalarni) koʻrsatish darkor.  
Davlat  budjeti,  shuningdek,  mol-mulkning  musodara  qilinishi,  ya’ni 
huquqbuzarlik  uchun  jazo  chorasi  sifatida  mol-mulkning  majburiy 
toʻlovsiz  davlat  mulki  tarkibiga  olib  qoʻyilishi  hamda  rekvizitsiya  (ya’ni 
favqulodda  vaziyatlarda  mulkdordan  rekvizitsiyalangan  (olib  qoʻyilgan) 
mol-mulkning qiymatining qoplanishi bilan, davlat va ijtimoiy  manfaatlar 
uchun  mulkdor  mulkini  majburan  olib  qoʻyish)  vositalari  hisobidan  ham 
toʻldirilishi mumkin.  
Shunday  tarzda,  mulk  respublika  mulki  tarkibiga  nafaqat  umumiy 
(umumfuqarolik)  usullari  orqali,  balki  xususiy  mulkchilik  munosabatlari 
uchun  hos  boʻlmagan  maxsus  usullarda,  ya’ni  soliqlar,  tushumlar  va  boj 
toʻlovlari  va  shuningdek,  rekvizitsiya,  musodara  hamda  natsionalizatsiya 
yordamida ham mol-mulk tushishi mumkin.  
Ommaviy  mulkni  vujudga  kelishining  asosi  sifatida  turarjoylarni 
egasiz  deb  tan  olinishi  xizmat  qilishi  mumkin.  Xususan,  2006-yil           
21-yanvardagi 8-son bilan tasdiqlangan Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar 
Mahkamasining “Egasiz turarjoylarini aniqlash, roʻyxatga olish va davlat 
mulkiga  aylatirish  tartibi  toʻgʻrisida”gi  Nizomi  egasiz  uy-joylarni  davlat 
mulkiga aylantirish tartibini nazarda tutadi.  
Ommaviy huquqiy tuzilmalar mulk huquqining bekor qilinishi uchun 
maxsus asos ham, ya’ni xususiy mulk huquqi paydo boʻlishining alohida, 
mustaqil asosi boʻlgan xususiylashtirish mavjuddir.  
FK  214-moddasining  beshinchi  qismida  respublika  mulki  tarkibidan 
chiqarish asosi ya’ni qonun tomonidan belgilangan tartibda ommaviy mulk 
toifasidan  xususiy  mulkka  oʻtish  imkoniyatiga  ishora  qilinadi.  Mazkur 
holatlarning  eng  koʻp  tarqalgan  koʻrinishlaridan  biri  xususiylashtirishdir. 
Bunda,  muomaladan  chiqarilgan,  davlatning  alohida  mol-mulkidan 
tashqari, maxsus qonun tomonidan belgilangan xususiylashtirish obyektiga 
har  qanday  koʻchmas  mulk  kiritilishi  mumkin.  Koʻchar  mol-mulkning 
ommaviy  huquqiy  tuzilmalardan  xususiy  shaxslarga  oʻtishi,  qoida 
boʻyicha,  mulkning tasarruf etish boʻyicha an’anaviy fuqarolik  -  huquqiy 
bitimlar  tartibida,  eng  avvalo  fuqarolik  qonunchiligi  qoidalariga  muvofiq 
tuziladigan  va  rasmiylashtiriladigan  oldi-sotdi  shartnomalari  asosida 
amalga  oshiriladi.  Bu  oʻrinda  ommaviy  huquqiy  tuzilmalarga  qarashli 
aksiyadorlik  jamiyatlarning  aksiyalari  bundan  mustasno  boʻladi  va  ular 
fuqarolarning  hamda  yuridik  shaxslarning  mulkiga  nafaqat  fuqarolik 
qonunchiligida  nazarda  tutilgan  umumiy  tartibda,  balki  xususiylashtirish 
toʻgʻrisidagi  qonunchilik  tomonidan  belgilangan  maxsus  tartibda  ham 

---

182 
 
olinishlari mumkin.  
Ommaviy  mulk  toifasidan  xususiy  mulk  tarkibiga  korxonalar 
(mulkiy  majmualar),  turarjoy  binolari,  xonadonlar,  yer  uchastkalari  kabi 
obyektlarning  oʻtishi  maxsus  qonunlar  tomonidan  nazarda  tutilgan. 
Mazkur  qonunlar,  shuningdek,  mulk  huquqining  rasmiylashtirilishi  bilan 
birga,  shunday  oʻtishning  shartlari  va  tartibini  ham  belgilaydi.  Shu 
sababdan,  Oʻzbekiston  Respublikasi  FKning  mulk  huquqining  qoʻlga 
kiritilishi  va  bekor  qilinishi  toʻgʻrisidagi  umumiy  qoidalari  faqat 
xususiylashtirish toʻgʻrisidagi qonunchilikda maxsus koʻrsatmalar mavjud 
boʻlmaganligi  shartidagina  mazkur  munosabatlarga  taalluqli  boʻladi. 
Aslida  bu,  maxsus  qonun  umumiy  qonundan  ustuvorligi  toʻgʻrisidagi 
umumiy  qoidaga  muvofiq,  xususiylashtirish  munosabatlari  Kodeks 
qoidalarining ta’siri doirasidan qisman chiqarilganligini bildiradi.  
FK  215-moddasining  ikkinchi  qismiga  muvofiq,  mahalliy  davlat 
hokimiyati  organlari  yoki  ular  tomonidan  vakolatlangan  organlar 
munitsipal mulk huquqining subyektlari deb e’lon qilingan.  
Munitsipal  mulk  huquqining  subyektlari,  odatda,  murakkab  tizimli 
tuzilmalar boʻlib, oʻzining ma’muriy-boshqaruv, ijtimoiy-madaniy, tezkor-
xoʻjalik kabi organlarining keng tarmogʻi orqali faoliyat yuritadilar, ammo 
faqat ular bilan cheklanib qolmaydilar.  
Bunda,  munitsipal  mulkning  huquqiy  rejimini  vujudga  kelishi  mol-
mulkni  davlatdan  ma’muriy-hududiy  tuzilmalarga  berishning  qonun 
tomonidan tartibga solingan jarayoni doirasida sodir boʻladi.  
Bu  holda  Oʻzbekiston  Respublikasi  1993-yil  2-sentyabrdagi 
“Mahaliy davlat hokimiyati toʻgʻrisida” gi Qonunning 8-moddasi ikkinchi 
qismining  normalariga  tayanish  lozim,  unda  quyidagicha  koʻrsatilgan: 
“Xalq deputatlari viloyat, tuman, shahar Kengashining  mol-mulki, budjet 
mablagʻlari,  budjetdan  tashqari  fondlarning  va  aniq  maqsadga  qaratilgan 
fondlarning  mablagʻlari  viloyat,  tuman,  shahar  mulkidir.  Viloyat,  tuman, 
shahar ahamiyatiga ega boʻlgan muhandislik infrastrukturasi obyektlari va 
boshqa  obyektlar,  korxonalar  va  birlashmalar,  xalq  ta’limi,  sogʻliqni 
saqlash, ijtimoiy ta’minot, fan va madaniyat muassasalari, viloyat, tuman, 
shahar mablagʻi hisobidan tashkil etilgan yoki sotib olingan, shuningdek, 
ulushbay  asoslarda  tashkil  etilgan  yoki  sotib  olingan  yoxud  xalq 
deputatlari  viloyat,  tuman,  shahar  Kengashiga  boshqa  manbalardan  bepul 
berilgan  qimmatli  qogʻozlar  va  moliya  aktivlari  viloyat,  tuman,  shahar 
mulki boʻlishi mumkin”.  
Obyektlar  respublika  mulkidan  keyinchalik  munitsipal  mulk  qilib 
berilganda,  shuningdek,  mol-mulk  mulkdorining  barcha  huquqlari  va 

---

183 
 
uning erkin xohish bildirishiga rioya qilingan holda oʻtkazishning tegishli 
huquqiy  tartibiga  rioya  qilish  zarur.  Respublika  mulkini  munitsipal  mulk 
tasarrufiga oʻtkazishning oldi-sotdi va boshqa sh.k. shakllari ham mavjud 
deb  hisoblash  mumkin.  Ammo  bu  masalalar  beistisno  xususiy  mulk 
bitimlarining  fuqarolik  -  huquqiy  konstruksiyalari  doirasida  hal 
qilinmasligini  hisobga  olish  muhimdir.  Ommaviy  manfaatlarni  hisobga 
olgan holda bunda mazkur ommaviy mulk obyektlarining maxsus huquqiy 
rejimi qoʻllanishi lozim.  
Shu sababdan mazkur munosabatlar maxsus huquqiy tartibot obyekti 
sifatida  yuzaga  chiqishi  mumkin.  Jumladan,  Oʻzbekiston  Respublikasi 
Vazirlar  Mahkamasining  2002-yil  9-avgustdagi  287-sonli  “Toshkent 
shahar  hokimligining  munitsipal  mulk  obyektlarini  sotish  toʻgʻrisida”  gi 
Qarorida Toshkent shahar hokimligiga tegishli mol-mulkni sotish tartibini 
nazarda tutadi.  
Umuman olganda, munitsipal mulk huquqining obyekti boʻlgan mol-
mulk,  respublika  mulkini  tashkil  etuvchi  mol-mulk  qaysi  guruhlarga 
boʻlinsa, xuddi shunday boʻlinadi: 
–  xoʻjalik  yuritish  va  operativ  boshqarish  huquqida  munitsipal 
korxona va muassasalarga biriktirilgan mol-mulk; 
–  munitsipal  korxona  va  muassasalarga  biriktirilmagan,  munitsipal 
budjetni, munitsipal uy-joy fondini tashkil etuvchi mol-mulk va b.  
Birinchi  guruhdagi  mol-mulk  asosan  ijtimoiy  (ta’lim,  tibbiyot, 
madaniyat)  va  ishlab  chiqarish  ahamiyatiga  ega.  Ikkinchi  guruhga 
kiradigan  mol-mulk  esa  aholining  tegishli  ma’muriy-hududiy  birlik 
hududida  yashashi  bilan  bogʻliq  ehtiyojlarini  qondirishi,  shuningdek, 
mahalliy  oʻz-oʻzini  boshqaruv  organlarining  faoliyatini  moliyaviy  va 
moddiy jihatdan ta’minlashi lozim.  
Munitsipal mulk sirasiga kiradigan mol-mulk oʻzining tur, miqdor va 
narx holati boʻyicha, tabiiyki, respublika mulk huquqining obyekti boʻlgan 
mol-mulkka  mos  kelmaydi. Koʻrsatilgan parametrlar boʻyicha u anchayin 
cheklangan  va  oʻziga  xosdir,  chunki  mahalliy  ahamiyatga  ega  davlat 
vazifalarini hal etishga moʻljallangan.