Loyiha toshkent davlat yuridik universiteti

Mulk huquqini himoya qilishning 
ashyoviy-huquqiy usullari 

---

201 
 
 
 
 
 
Vindikatsion va negator da’volar 
 
Amaldagi  fuqarolik  qonunchiligi  boʻyicha  vindikatsion  da’vo,  ya’ni 
egalik  qilmayotgan  mulkdorga  tegishli  mol-mulkni  oʻzga  shaxsning 
qonunsiz  egaligidan  talab  qilib  olish  mulk  huquqini  himoya  qilishning 
asosiy  ashyoviy-huquqiy  usullaridan  hisoblanadi.  Mulk  huquqini  himoya 
qilish  usuli  sifatida  vindikatsion  da’vo  qadim  tarixga  ega  boʻlib,  uning 
ildizlari  Rim  xususiy  huquqida  namoyon  boʻladi.  Vindikatsiya-lotincha 
“vim  dicere”  soʻzidan  olingan  boʻlib,  “kuch  qoʻllanish  toʻgʻrisida  e’lon 
qilaman” ma’nosini anglatadi. Bu orqali mulkdor oʻz mol-mulkini qidirish 
va  qaytarib  olish  boʻyicha  huquqini  amalga  oshirgan-qayerda  oʻz  mol-
mulkimni  topsam,  shu  yerda  uni  vindikatsiya  qilaman  (ubi  rem  meam 
invenio,  ibi  vindico).  Mazkur  huquq  tizimi  boʻyicha  vindikatsion  da’vo 
orqali bevosita mulkdorning egaligi himoya qilingan.  
FKning  228-moddasida  ham  mazkur  da’vo  nazarda  tutilgan. 
Moddaning  mazmunidan  bunday  da’voni  faqatgina  boshqa  shaxsning 
qonunsiz  egaligida  boʻlgan  mol-mulkning  mulkdori  berishi  mumkinligi 
anglashiladi.  Toʻgʻri,  FKning  232-moddasi  mulkdor  boʻlmagan  titulli 
egalik  qiluvchilarga  ham  mol-mulkni  oʻzga  shaxsning  egaligidan  talab 
qilib olish huquqini beradi.  
Vindikatsiya  da’vosi  boʻyicha  javobgar  boʻlib  qonunsiz  egalik 
qiluvchi  shaxs  hisoblanadi.  Qonunsiz  egalik  qilish  –  tegishli  huquqiy 
asoslarsiz  mol-mulkni  egallab  olishdir.  Faqatgina  oʻzboshimchalik  bilan 
mulkni  oʻzlashtirib  olgan  (oʻgʻirlagan,  topilmani,  qarovsiz  chorva 
hayvonlarini  oʻzlashtirib  olgan)  shaxsnigina  emas,  balki  mol-mulkni 
tasarruf  etish  vakolatiga  ega  boʻlmagan  shaxsdan  sotib  oluvchini  ham 
qonunsiz egallovchi deb hisoblanadi. Bunda, qonunsiz egalik qiluvchining 
harakatlari  albatta  aybli  boʻlishi  shart  emas.  Mulkka  nisbatan  egalik 
obyektiv jihatdan qonunsiz ekanligi muhimdir.  
Vindikatsiya  da’vosi  doirasida  mulk  egaligi  titulini  (rutba)ni 
isbotlash  faqat  ashyoning  qay  yoʻsinda  da’vogar  mulkiga  aylanganligi 
asoslarini  aniqlashdan  iborat  boʻlmay,  balki  javobgarning  egaligi  qay 
tarzda  vujudga  kelganligi  shart-sharoitlarini  ham  oʻrganishdan  iboratdir. 
Jumladan,  agar  mulk  egasi  nizoli  mol-mulkni  u  begonalashtirish 
toʻgʻrisidagi bitim asosida (masalan, oldi-sotdi) yoki  mulkni vaqtinchalik 
foydalanish  uchun  oʻtkazilganligi  asosida  (masalan,  ijara)  qoʻlga 
Vindikatsion da'vo 
Negator da'vo 
 
Mulk huquqini e’lon 
qilish, huquqini tan 
olish to’g’risida da’vo 
 

---

202 
 
kiritganligini  koʻrsatsa,  ana  shu  bitim  sud  tomonidan  baholanishi  shart. 
Agar bitim haqiqiy boʻlsa, shuning oʻzi vindikatsiya da’vosini asossiz deb 
topish uchun asos boʻladi, zero bunda javobgarni qonunsiz egalik qiluvchi 
deb e’tirof etib boʻlmaydi.  
Da’vogar  ashyoga  nisbatan  oʻz  egalik  huquqini  isbotlash  bilan  bir 
vaqtning  oʻzida  javobgarning  ana  shu  mol-mulkka  nisbatan  egaligini 
keltirib chiqargan bitimning haqiqiy emasligiga oid vajlarni ham keltirishi 
shart.  Ammo  agar  da’vogar  koʻrsatayotgan  asoslar  bitimning  nizoli 
ekanligidan  dalolat  bersa  (masalan,  mulk  javobgar  tomonidan  kimoshdi 
savdosida  sotib  olingan),  sud  bir  vaqtning  oʻzida  vindikatsiya  da’vosini 
ham,  nizoli  bitimini  haqiqiy  emas  deb  topish  toʻgʻrisdagi  da’voni  ham 
koʻrib  chiqishi  mumkin.  Agar  nizolashuv  huquqiga  ega  boʻlgan  shaxslar 
tomonidan nizoli bitimni haqiqiy emasligini e’tirof etish toʻgʻrisida da’vo 
arizasi kiritilmasa, vindikatsiya da’vosi ham qanoatlantirilmaydi.  
Vindikatsiya  da’vosi  yordamida  faqat  muayyan  xususiy  alomatlari 
bilan  belgilanadigan  mol-mulk  (ashyo),  qolaversa,  qonunsiz  egallovchida 
asl  (natura)  holida  mavjud  boʻlgan  mol-mulkka  boʻlgan  huquq  himoya 
etilishi  mumkin.  Noqonuniy  egalik  ostida  boʻlgan,  ammo  ish  koʻrib 
chiqiladigan kunda mavjud boʻlmagan mol-mulkka noqonuniy egalik qilib 
turgan shaxsga nisbatan keltirilgan da’vo qanoatlantirilmaydi. Agar  mulk 
yoʻq  qilib  yuborilgan  boʻlsa,  mulk  egasi  uning  qaytarilishini  talab  eta 
olmaydi,  u  faqat  mulkning  yoʻqotilishi  sababli  koʻrilgan  zararni  qoplash 
toʻgʻrisida talab qoʻyishi mumkin.  
Vindikatsiya da’vosini bildirish uchun da’vogar va javobgar oʻrtasida 
nizoli ashyo yuzasidan majburiyatli munosabatlar mavjud emasligi muhim 
shartlardan  biri  hisoblanadi.  Mulk  egasi  majburiyatli  munosabatlarga  ega 
boʻlgan  shaxs  tomonidan  mulkning  qaytarilishini  talab  qilingan  da’vo 
majburiyat  huquqlari  me’yorlariga  muvofiq  ravishda  hal  etilishi  darkor. 
Masalan,  agar  javobgar  mol-mulkka  ijara  shartnomasi  asosida  egalik 
qilayotgan boʻlsa, vindikatsiya da’vosini qanoatlantirish mumkin emas.  
Vindikatsiya  da’volariga  nisbatan  umumiy  da’vo  muddati  tatbiq 
etiladi. Shu boisdan mulk huquqi bilan bogʻliq nizolarni hal etishda mulk 
huquqini  vujudga  keltiruvchi  egalik  muddatini  qoʻllash  bilan  bogʻliq 
boʻlsa,  egalik  huquqini  vujudga  keltiruvchi  muddatining  hisobi  koʻrsatib 
oʻtilgan uch yillik muddat tugamasidan avval boshlanmasligini unutmaslik 
lozim.  
Egalik  huquqini  vujudga  keltiruvchi  muddat  boʻyicha  mol-mulkka 
nisbatan  uzoq  muddatli  ruhiy  munosabatni  ifodalovchi  halol  egalik 
qilishdan farqli oʻlaroq, insofli egalikka olish, odatda, oluvchi tomonidan 

---

203 
 
oʻz  xatti-harakati  orqali  hech  kimning  huquqlarini  buzmayotganligini  bir 
zumda baholash orqali sodir boʻladi. Holbuki, nizoli mol-mulkni egalikka 
olish  yuzasidan  bitim  tuzilishi  vaqt  jihatidan  choʻzilib  ketgan  boʻlsa 
(masalan,  bevosita  shartnoma  tuzish  oldidan  uzoq  vaqtli  bahslashuvlar 
yoki muzokaralar olib borilganda), oluvchiga ana shu davr ichida ma’lum 
boʻlib  qolgan  bitim  toʻgʻrisidagi  har  qanday  axborot  egalikka  olish 
tasnifiga  ta’sir  koʻrsatadi.  Xususan,  agar  nizoli  mol-mulk  yuzasidan  haq 
toʻlab olinadigan bitim tuzilayotgan paytda oluvchi unga nisbatan uchinchi 
shaxslarning  da’volari  mavjudligini  bilgan  boʻlsa  va  keyinchalik 
oʻrnatilgan  tartibda  ana  shu  da’volarning  qonuniy  ekanligi  isbotlansa, 
bunday xaridorni insofli egalikka oluvchi deb e’tirof etilmaydi.  
Shunday  egalikka  olishni  insofli  deb  hisoblash  mumkinki,  unda 
egalikka  oluvchida  mol-mulkning  begonalashtirilishi  bilan  bogʻliq 
bitimning  noqonuniyligi  toʻgʻrisida  ishonchli  ma’lumotlar  boʻlmaydi 
(bilmagan),  ayni  chogʻda  bu  bitimning  qonuniyligiga  bitim  tuzilayotgan 
shart-sharoit  orqali  fuqarolik  munosabatida  ishtirok  etayotgan  har  qanday 
oqil  insonda  shubha  tugʻilishi  mumkin  emasligi  ochiq  oydin  koʻrinib 
turgan  (bilishi  mumkin  boʻlmagan)  holat  mushtarak  keladi.  Mol-mulkni 
nomutanosib  darajada  arzon  narxda  bitim  asosida  sotib  olinishi  va  bu 
bitimning  atrofdagilardan  yashirin  holda  bajarilishi  yoki  avvaldan 
begonalashtirayotgan  shaxsga  tegishli  emasligi  aniq  koʻrinib  turgan  mol-
mulkning  egalikka  olinishi  va  h.k.  insofsiz  deb  tasniflanishi  lozim.  Sotib 
olishning  ana  shunday  noinsof  shart-sharoitlari  har  bir  muayyan  holatda 
sud  tomonidan  egalikka  oluvchining  shaxsiyatini,  unda  bitimning  shart-
sharoitiga oid ma’lumotlar boʻlgan yoki boʻlmaganligini va h.k. sinchiklab 
tahlil  qilinishini  talab  etadi.  Agar  egalikka  oluvchi  yuridik  shaxs 
hisoblangan  holatda  (faqat  ayrim  jamoat  va  diniy  tashkilotlarni  istisno 
etganda),  mol-mulkning  egalikka  olinishida  ehtiyotsizlik  sababli  yoʻl 
qoʻyilgan  noinsoflikka  oid  shubhalarni  rad  etish  maqsadida  maxsus 
huquqiy  ma’lumotlarning  yoʻqligini,  bozordagi  sharoit  toʻgʻrisidagi 
ma’lumotlarni va h.k. vaj qilib koʻrsatish amaliy jihatdan ahamiyatga ega 
emas.  
FKning  231-moddasida  mulkdor  oʻzining  qonunsiz  egalikdagi  mol-
mulkini  talab  qilib  olishga  haqli  boʻlmagan  shart-sharoitlar  koʻsatib 
oʻtilgan.  Bunday  cheklov  savdo  muomalasining  boshqa  qatnashchisi  – 
insofli  egalikka  olgan  shaxsning  manfaatlarining  himoya  qilinishini 
ta’minlash uchun kiritilgan.  
Mulkdorning  da’vosini  sudda  rad  etilishi  uchun  insofli  egallovchi 
quyidagilarni isbotlashi talab etiladi: 

---

204 
 
-  bu  mol-mulkni  sotish  huquqiga  ega  boʻlmagan  uchinchi  shaxsdan 
sotib olayotganini bilmagani va bilishi mumkin boʻlmaganligini; 
- ashyoni haq toʻlab olganligini; 
Nizoli  mulkni  mulkdorning,  yoki  mol-mulk  egalikka  oʻtkazib 
berilgan  shaxsning  egaligidan  ularning  ixtiyoridan  tashqari  (yoʻqolgan, 
oʻgʻirlangan  va  sh.k.)  chiqib  ketganligi  isbotini  topgan  holatlar  bundan 
istisno etiladi.  
Bunday  taomillarni  koʻchmas  mulkka  nisbatan  qoʻllanilishi  ancha 
mushkul.  Xususan,  koʻchmas  mulkni  uning  tabiiy  xususiyatlariga  koʻra 
yoʻqotish  mumkin  emas.  Biroq,  koʻchmas  mulkni  qalbakilashtirilgan 
hujjatlar orqali oʻzlashtirilishi, mulkning oʻzini esa mulkdorning nomidan 
sotilishini;  voyaga  yetmagan  shaxsning  mol-mulki  uning  ixtiyoriga  xilof 
ravishda uning qonuniy vakili tomonidan sotilishini; koʻchmas mol-mulkni 
vorislar  tomonidan  bu  mulkka  nisbatan  boshqa  merosxoʻrlarning 
huquqlarini  hisobga  olmasdan  sotib  yuborilishini;  yuridik  shaxs  rahbari 
tomonidan yuridik shaxsga tegishli koʻchmas mol-mulkni oʻz vakolatlarini 
suiiste’mol  qilgan  holda  sotib  yuborilishini  –  mazkur  holatlarning 
hammasini  mulkdordan  yoki  u  mol-mulkini  bergan  shaxsdan  ularning 
ixtiyoridan  tashqari,  boshqacha  yoʻl  bilan  ularning  egaligidan  chiqib 
ketgan  holatlar  deb  hisoblanadi.  Binobarin,  bunday  holatlarda  koʻchmas 
mol-mulk  mulkdorga  hatto  insofli  egalikka  oluvchidan  ham  qaytarib  olib 
berilishi mumkin.  
Negator  da’vo  oʻz  nomini  lotincha  ifodadan  olgan  boʻlib,  u  inkor 
etish  ma’nosini  anglatadi.  Da’vogar  javobgarning  servitutini  inkor  etadi: 
axir aynan servitut oʻz ashyosiga ega boʻlgan mulkdorni boshqa shaxsning 
servitut  huquqi  egasi  uchun  noqulayliklarni  keltirib  chiqaradigan,  mulk 
huquqini  toʻlaqonli  amalga  oshirishiga  cheklovlarni  joriy  etadi  va  bunga 
koʻnikishga  majbur  etadi.  Shu  sababli  javobgar  servitutni  tan  olmagan 
holatlarda,  da’vorgar  undan  oʻz  mol-mulkidan  foydalanishiga 
toʻsqinliklarni toʻxtatilishini talab etib chiqqan. Zamonaviy qonunchilikda 
negator  da’vo  deganda  nafaqat  mulkdor  bilan  unga  toʻsqinlik  qiluvchi 
huquq  buzuvchi  oʻrtasida  servitut  mavjud  boʻlgan  holatlar,  balki  keng 
doirali boshqa vaziyatlar ham qamrab olinadi.  
Negator 
da’vo 
ham 
xuddi 
vindikatsiya 
da’vosi 
kabi 
himoyalanishning  ashyoviy  vositasi  hisoblanadi.  Buning  ma’nosi  shuki, 
agar taraflar oʻrtasida shaxsiy (majburiyatli) huquqiy munosabatlar ochiq-
oydin  mavjud  boʻlsa,  xuddi  shu  narsa  tegishli  nizoni  hal  etishning  asosi 
boʻlib  xizmat  qiladi.  Nizo  faqat  taraflar  oʻrtasida  boshqa  hech  qanday 
aloqadorlik  mavjud  boʻlmagan  va  faqatgina  javobgar  tomonidan  ashyoga 

---

205 
 
koʻrsatilgan ta’sirning qonuniyligi ustida nizolashilayotgan holatda koʻrib 
chiqilishi mumkin.  
Negator  da’vo  binolardagi  umumiy  foydalaniladigan  turar-joy  va 
noturar-joy  egalari  boʻlgan  qoʻshnilar  oʻrtasida  oʻrtadan  devor  urilganligi 
va  shunga  oʻxshash  qurilish  ishlari  olib  borilganligi  natijasida  umumiy 
xonalardan  foydalanishda  toʻsqinlik  vujudga  kelishi  sababidan  tugʻilgan 
nizolarni  hal  etishda  qoʻllaniladi.  Ayni  vaqtda  negator  da’vo  vositasida 
faqat  toʻsqinliklarni  yoʻqotish  chorasini  koʻrish  mumkin,  ammo  barcha 
foydalanuvchilarning  huquq  va  majburiyatlarini  koʻzda  tutadigan 
qandaydir tartib oʻrnatishning iloji boʻlmaydi. Negator da’vodan umumiy 
foydalanishda boʻlgan obyektlar boʻyicha xarajatlarni taqsimlash, javobgar 
zimmasiga  qandaydir  sarf-xarajatlarni  yuklash  uchun  ham  qoʻllab 
boʻlmaydi.  
FKning  231-moddasida  mulkdorga  egalik  qilishdan  mahrum 
etmaydigan  toʻsqinliklardan  himoyalanish  imkonini  taqdim  etadi.  Mana 
shunday  da’vo  negator  da’vo  deb  ataladi  va  mol-mulkdan  foydalanish  va 
tasarruf etish haq-huquqlarini himoyalashga yoʻnaltirilgan boʻladi. Bunday 
ishlarda da’vogar mulkning egasi boʻlsa, javobgar esa  – noqonuniy xatti-
harakatlari  tufayli  mulkdorni  oʻz  mol-mulkidan  foydalanish  va  tasarruf 
etish huquqidan mahrum etgan shaxsdir.  
Negator  da’vo  yer  uchastkasi,  turar-joy  va  noturar-joy  xonalari  va 
sh.k.  boʻyicha  qoʻshni  boʻlgan  shaxsning  noqonuniy  xatti-harakatlaridan 
himoyalanishning  yagona  vositasi,  desak  mubolagʻa  boʻlmaydi.  Masalan, 
agar  qoʻshni  qurayotgan  binosini  qoʻshni  tomondagi  yer  uchastkasini 
yorugʻlikdan  butkul  toʻsib  qoʻyadigan  holatda  koʻtarsa,  uning  noqonuniy 
xatti-harakatidan negator da’vo yordamida himoyalanish mumkin.  
Mol-mulkni  tasarruf  etishdagi  (ba’zan  foydalanishdagi)  toʻsiqlarni 
bartaraf  etishga  qaratilgan  da’voning  yana  bir  turi  mol-mulkni  band 
solishlikdan  (xatlovga  olishdan)  ozod  etish  toʻgʻrisidagi  nizolardir.  Mol-
mulkka  band  solish  faqat  bevosita  qonunda  koʻrsatilgan  holatlarda 
da’voning  ijrosini  ta’minlash  yoki  undiruvni  qarzdorning  mol-mulkiga 
qaratishda qoʻllaniladi.  
Koʻpincha  xatlovga  boshqa  shaxslarga  mansub  boʻlgan  mol-mulk 
ham  qoʻshilib  ketadi.  Koʻpincha  bunday  boshqa  shaxslar  er  yoki  xotin 
boʻlib,  turmush  oʻrtogʻining  shaxsiy  mulki  yoki  oʻrtadagi  umumiy  mol-
mulkdagi ulushni tasarruf etish huquqiga ega boʻlmaydi.  
Bu  turdagi  da’volarni  mol-mulkdan  foydalanish huquqidan  mahrum 
boʻlgan  mulkdorlar  (boshqa  ashyoviy  huquq  egalari)  tomonidan 
kiritiladigan mol-mulklarni xatlovdan ozod etish borasidagi da’volar bilan 

---

206 
 
tenglashtirib  boʻlmaydi.  Bunday  da’vo  vindikatsiya  da’vosi  sifatida 
tasniflanadi.  
Negator  da’volarga  da’vo  muddati  tatbiq  etilmaydi.  Chunki 
huquqlarning buzilishi  mavjud ekan, buzilishni bartaraf etishni talab qilib 
da’vo bildirish huquqi ham saqlanib qoladi. Huquq buzilishi toʻxtashi bilan 
da’vo  bildirish  huquqi  ham  bekor  boʻladi,  zero  shikoyat  predmeti  yoʻq 
boʻlgan  hisoblanadi.  Ammo  huquqlarning  buzilishi  natijasida  yetkazilgan 
zararni qoplashni talab etish huquqi saqlanib qoladi.