Loyiha O‘zbekiston respublikasi adliya vazirligi toshkent davlat yuridik universiteti

E’tibor  qarating!  Soxtalashtirishning  quyidagi  turlari  ayniqsa 

ko‘p uchraydi:  

1)  bir  jinoyatni  boshqa,  nisbatan  yengil  jinoyat  niqobi  ostida 

yashirish;  

2) sodir etilgan jinoyatga baxtsiz hodisa tusini berish;  

3)  sodir  etilgan  jinoyatning  ayrim  holatlarini  uni  boshqa  shaxs, 

boshqa  joyda,  boshqa  vaqtda  va  boshqa  motivlarga  ko‘ra  sodir 

etgandek qilib yashirish;  

4) shaxsning axloqiy buzuqligi faktlarini unga qarshi sodir etilgan 

jinoyat  niqobi  ostida  yashirish  (masalan,  pulni  yo‘qotish,  rastrata 

faktlarini  yashirish  maqsadida  unga  nisbatan  talonchilik  jinoyatini 

sahnalashtirish). 

---

 

202 

zamon  ilmiy-texnikaviy  vositalar  yordamida  qayd  etilib,  jinoyatni 

ochishda  katta  yordam  beradi.  Ilgaridan  amaliyotda  ma’lum  bo‘lgan 

ayrim  ashyoviy  dalillarni  tekshirish,  jumladan,  hujjatlarni  kriminalistik 

texnika asosida ko‘zga ko‘rinmaydigan (infraqizil, ultrabinafsha) nurlar 

yordamida tekshirish katta daliliy ahamiyatga egadir. 

Qon  izlari,  odam  organizmidan  chiqadigan  turli  moddalar, 

murdadagi  har  xil  izlar  jinoyat  ishi  bo‘yicha  ashyoviy  dalil  sifatida 

foydalaniladi. Hozir bunday izlar fizik, kimyoviy, biologik va texnikaviy 

vosita  va  metodlar  asosida  tekshirilib,  qotillik  jinoyatini  o‘z  vaqtida 

ochishga,  tanadagi  jarohatlarning  darajasini  aniqlashga  katta  yordam 

bermoqda. 

Masalan,  hodisa  joyidan  topilgan  papiros,  tamaki  qoliqlaridagi 

so‘laklarni  tekshirish  natijasida  hodisa  joyida  jinoyatchilarning  qancha 

vaqt  bo‘lganligi  va  ularning  soni  to‘g‘risida  biron  bir  fikr  yuritilgan 

bo‘lsa, hozir esa ushbu papiros qoldiqlarida mavjud bo‘lgan so‘laklarni 

tekshirish  orqali  qon  guruhini  va  hatto  odamning  jinsini  ham  aniqlash 

mumkin. 

Hodisa  joyida  qoldirilgan  barmoq  izlarini,  ayniqsa  ko‘zga 

ko‘rinmaydigan  izlarni  qidirib  topish  usullari  va  texnikaviy  vositalar, 

uzluksiz  ravishda  takomillashtirilib  borilmoqda.  Har  qanday  noqulay 

sharoitda ham bunday izlarni qidirib topish uchun zarur vositalar tergov 

chemodanida mavjuddir. 

SHuni  nazarda  tutish  lozimki,  ko‘zga  ko‘rinmaydigan  barmoq 

izlarini ma’lum vaqt o‘tib ketganligi sababli poroshoklar yoki yod bug‘i 

yordamida qidirib topish ancha qiyinchilik tug‘dirishi mumkin. Bunday 

vaqtlarda  barmoq  izlarini  qidirib  topish  va  qayd  etishda  auditografik 

usuldan  foydalanish  maqsadga  muvofiqdir.  Bu  usulning  mohiyati 

shundaki,  ko‘zga  ko‘rinmaydigan  barmoq  izi  bor  deb  taxmin  etilgan 

predmet radiaktiv suyuqlik yordamida ishlanadi. Bu suyuqlik barmoq izi 

bor bo‘lgan joyga, iz  yo‘q joyga nisbatan  mustahkam  yopishadi, undan 

keyin  barmoq  izi  yo‘q  bo‘lgan  joylardagi  radioaktiv  suyuqliklar  olib 

tashlanadi va topilgan barmoq izi rentgen plyonkasiga ko‘chirib olinadi. 

Auditografik usuldan foydalanish ayrim materiallarda qoldirilgan ko‘zga 

ko‘rinmaydigan  barmoq  izlarini  qidirib  topish  va  qayd  etishda  sezilarli 

natijalarga erishish imkonini beradi. 

Hozirgi  vaqtda  izlarni  qidirib  topish  va  qayd  etishda  har  xil 

poroshoklar,  gips,  plastilin  va  boshqa  vositalardan  keng  ko‘lamda 

foydalanilmoqda.  Lekin  bu  vositalar  botiq  izlarning  mikrorelfini  o‘zida 

yaxshi  aks  ettirish  hususiyatiga  ega  emas.  Bunday  izlarni  qayd  etishda 

---

 

203 

hozir  “K-18”  selikon  pastasi  keng  qo‘llanilmoqda.  Uning  yordamida 

har qanday noqulay sharoitda ham izdan yaxshi nusxa olsa bo‘ladi. 

“K-18”  pastasi  izga  quyiladi  va  qotgandan  keyin  izdan  olinadi. 

Agar  vertikal  holatda  turgan  (eshik,  devor  va  h.k.)  ob’ektlardan  nusxa 

olish  lozim  bo‘lib  qolsa,  pasta  quyuqroq  ravishda  tayyorlanishi  lozim, 

chunki u tik turgan ob’ektdagi izga yopishtiriladi. 

“K”  pastasi  izlarni  qayd  etishda  qo‘llaniladigan  eng  qulay  vosita 

hisoblansa-da,  ba’zi  kamchiliklardan  ham  xoli  emas.  Uning  yordamida 

past  haroratli  ob-havo  sharoitida  izlardan  nusxa  olib  bo‘lmaydi,  chunki 

bunday  sharoitda  u  tez  qotmaydi.  SHu  sababli  qorda  qolgan  izlardan 

uning  yordamida  nusxa  olib  bo‘lmaydi.  Kriminalistik  texnikada  past 

temperatura  sharoitida  ham  nusxa  olish  uchun  mo‘ljallangan  vosita 

mavjud.  Bu  texnikaviy  maqsadlarda  ishlatiladigan  selikon  katalizator 

(SKTN)  vositasidir.  SKTN  ham  “K”  pastasidek  katalizator  bilan 

aralashtirilib  zarur  qorishma  tayyorlanadi.  Agar  qorda  qolgan  izdan 

nusxa olish zarur bo‘lsa, quyuqroq holdagi qorishma tayyorlanadi, agar 

qumda  qolgan  izdan  nusxa  olish  zarur  bo‘lsa  suyuqroq  qorishma 

tayyorlanadi va izga qo‘yiladi. 

Quruq  sementda,  unda,  tuproqda  qolgan  izlardan  nusxalar  olishda 

bir  oz  qiyinchilik  tug‘iladi.  Bunday  iz  bo‘lgan  ob’ekt  bilan  birga  olish 

qiyin,  undan  nusxa  ham  olib  bo‘lmaydi.  Bunday  sharoitlarda