Loyiha O‘zbekiston respublikasi adliya vazirligi toshkent davlat yuridik universiteti

III. Manipulyasiya metodlari. 
Ma’lumotlarni almashtirib qo‘yish
- yangi ma’lumotlarni 
o‘zgartirish yoki kiritish odatda EHMga axborotlarni o‘tkazish yoki 
undan chiqarib olish orqali amalga oshiriladi. Bu usul manipulyasiya 
metodining bir ko‘rinishi hisoblanib, bundan tashqari ushbu metodning 
yana quyidagi ko‘rinishlari mavjud: 

kompyuterni pult yordamida boshqarib manipulyasiyalash; 

troya oti; 

bomba; 

modellashtirish; 

uchar ilon va shu kabilar. 
Kompyuter axborotlaridan foydalanib sodir etilgan jinoyatlar 
bo‘yicha quyidagi holatlar aniqlanishi lozim. 
Odatda, bu turdagi jinoyatlarda uni sodir etgan jinoyatchi 
shaxslarni oldindan kuzatish imkoniyati mavjud emas. Aksariyat 
hollarda tergovchi bunday jinoyatlar sodir etilganidan so‘ng habardor 
bo‘ladi yoki unga habar qilinadi. SHundan so‘ng tergovchi uni aynan 
qaysi vaqtda sodir etilganini aniqlashi lozim bo‘ladi. Kompyuter 
jinoyatlari to‘saddan sodir etiladigan jinoyatlar hisoblanmaydi. Balki, 
ular aksariyat vaziyatlarda oldindan rejalashitirilgan holda muayyan 
murakkab algoritmlardan foydalanish orqali sodir etiladigan jinoyatlar 
hisoblanadi. SHu sababli uni aniq vaqtini aniqlashda tergovchi 
informatsion operatsiyalar tarixini o‘rganishdan ishni boshlashi 
maqsadga muvofiqdir. Bu turdagi jinoyatlarda jinoyatni sodir etish vaqti 
muayyan vaqt oralig‘ini tashkil etishi mumkin. 
Kompter axborotlaridan foydalanib sodir etilgan jinoyatlarda 
jinoyatchilar yashirin, qo‘zdan pana joylarni tanlashadi. Bunda ular 
xonadon, kvartira, ish xonasi, pakr, kafe, bar va shunga o‘xshash 
joylarda o‘tirib o‘z jinoiy qilmishlarini sodir etishi mumkin. Tergov 
jarayonida tergovchi jinoyatchilarni ijtimoiy havfli qilmishni aynan 
qaerda sodir etganini aniqlashi birlamchi ahamiyatga ega.

---

508 
Tergovchi jinoyat tufayli kim moddiy yoki ma’naviy zarar 
ko‘rganini aniqlashi ham ish uchun juda ahamiyatli hisobalanadi. 
Odatda, kompyuter jinoyatlari juda katta moddiy zarar keltiruvchi 
jinoyat hisoblanadi. Aytish mumkinki, bu turdagi jinoyatlar keltirilgan 
zarar miqdori boshqa jinoyatlar keltirgan zarar miqdoridan ko‘ra ancha 
ko‘p. Uni aniqlanishi tergov va jabrlanuvchi uchun birlamchi 
ahamiyatga ega. SHu sababli, tergovchi mazkur huruj orqali kimga 
qanday zarar etganini aniqlashi lozim.