Ўлмасой опамнинг азиз хотирасига бағишлайман

Кичкина Сариқ Қизча
 
У қизчанинг мавжудлигини Раъно ўртоғидан билиб олди.
Сариқ Қизча дарахтларнинг шохларида, қалин ва ғуж ўсган 
қаровсиз жингулзорларда оёқчасини осилтириб ўтирар, 
айтишларича, пичоқ ва қалампирдан жуда қўрқар, мабодо ёлғиз 
болаларга дуч келса, бошини айлантириб узоқ далаю яйловларга 
адаштиргани олиб кетарди.
Раъно мана шулардан қўрқарди.

---

Кечалари баъзан ўрнидан туриб, уйқусираганича бориб отасининг 
бағрига кириб кетар эди. Ота бағри улкан,тинч ва осойишта, у 
бағирда таърифсиз тинчлик ва фароғат қўйнига чўмар, сал ўтмай 
пишиллаб ухлаб қолар, уйқудан уйғонганида эса ўзини ўз жойида 
кўрар, шунда ота, у ухлаб қолгач, авайлаб кўтариб ўрнига олиб 
кетиб ётқизганига ақли етарди. Отасини шунинг учун ҳам яхши 
кўрарди, йўқса ота у билан жуда кам гаплашарди, чунки ишидан 
кеч келарди. Аммо келганида қизгинанинг қалби қувончгатўлиб 
кетарди, шуни онасига ҳам, отасига ҳам айтолмасди-да. 
Шамолларда, ёмғирларда она жаврай-жаврай супра ёйиб, хамир 
қорар, бир ёқда ука чириллаб йиғлаб, бир ёнда она юмушларига 
улгуролмай саннаганида, онамга ёрдам берақолай деб чопиб бориб 
кичкина муштчалари билан хамир қораркан, тезроқ отам 
келақолсайди деб орзу ҳам қилар эди. Ажабки, мана шундай 
пайтларда ота кириб келса, ҳамма нарса ўз ўрнига тушар, ишлар ўз-
ўзидан енгил битар, отам қандай зўр-а деган ўй мурғак дилига 
қувонч бахш этарди, “Отам ҳаммадан зўр” дея Хосиятга мақтанар 
ҳам эди.
* * *
— Ҳа, ариқча, оқяпсанми?
— Оқяпман.
— Отам ҳаммадан зўр-а?
— Ҳа, сенинг отанг ҳаммадан зўр!
Яна бир нималарни гапиришни истардию ичи тўла ҳис-туйғу 
бўлгани билан тилига сўз келмаётганини ўйлаб, ҳайрон бўларди.
Тунлари олисларда живирлаётган юлдузларга ҳам термилар, улар 
нима учун бу қадар олисдалигига ақли етмай, қайси бири менинг 
бахт юлдузим экан, деб ўйлар эди.
Бахт нима ўзи?

---

Бахт нималигини тузук-қуруқ тасаввур ҳам қила олмасди. Билгани 
шуки, бир куни улғайиб, чиройли, кўркли қизга айланади, кейин 
кимгадир турмушга чиқиб, эр-хотин бўлишади, ҳар ҳолда, боласи 
укасига ўхшаб йиғламайди, ўзиям онасидай жаврамайди, ҳамма 
ишларни дарров бажариб қўяди, ҳовли топ-тоза, идиш-товоқлар 
ювилган, ўчоқда ширин овқатлар пиширади, болачасини ухлатиш 
керак бўлса онасидан ёдлаб олган аллаларини айтади, ҳаёт сира 
тугамайди, ўзиям сира қаримайди… тасаввури етгани шу эди.
* * *
Улар яна “меҳмон-меҳмон”ўйнар эдилар.
Раъно узун бир чўпни олиб, унга ипдан белбоғ бойлади.
— Бу ким? – деди Хосият ҳайрон бўлиб.
— Отам,– деди Раъно. – Ишдан келди.
— Ҳа, яхши ўтирибсизларми? – дея кириб келди “ота”.
— Шукр. Яхши келяпсизми?
— Ҳаҳ, ишиям қурсин, чарчадим, – деди “ота”. – Чойингдан борми, 
опкелақол.
— Болангизни яна мазаси бўлмаяпти, – деди она, ўчоқ бошига 
кетаркан.
— Ия, нима қипти?
— Яна ичи ўтяпти.
— Ҳозир яхши қипқўяман.
Ота “бола”ни қўлига олди.
* * *
— Ҳа, ариқча, оқяпсанми?
— Оқяпман.

---

— Бугун укам ўлиб қолди.
— Вой, нима бўлди?
— Билмадим… Қўрқиб кетяпман, ариқча.
— Қўрқма…
— Яхши болача эди… Қўлчаларини ўйнатиб, чуғурлаб ётарэди. 
Илжайиб туриб, чувиллатиб сийиб ҳам қўярди…
— Ҳа, уканг яхши бола эди.
— Онам нима қилади энди?
— Бечорага қийин бўпти.
— Юпатаман деб, “Онажон, хафа бўлманг, яна битта укача туғиб 
оласиз” десам, роса йиғлади.
— Энди сен унга мадор бўл, хаёлини чалғит.
— Отам-чи?
— Отанг нима қиляпти?
— У ҳам йиғлаяпти. Аммо онамга ўхшаб эмас. Томорқаларни 
айланиб юради-да, кейин бошини дарахтларга, гувалак деворларга 
уриб-уриб йиғлайди.
* * *
Укачанинг ўлиб қолгани ёмон бўлса-да, вақт ўтгани сайин у 
мусибат унутила борди. Қариндош-уруғлар, маҳалланинг чоллари 
тез-тез кириб туришар эди, кейин камроқ йўқлайдиган бўлишди. 
Онаизор отанинг енгига осилиб “боламни олдига бораман” деб 
йиғлар, ота гоҳ уни уришар, гоҳ эса индамай қайларгадир – 
укачанинг олдига олиб кетар эди.
“Қора ерларда ётаверадими болам?” дея йиғлар эди бояқиш.

---

Селлар келганида болам қўрқмаяптимикин деб, куз ёмғирларида 
ётган ери намланиб кетмадимикин деб, қишларда музлаб-
совқотмаяптимикин деб йиғларди-да, шўрлик.
— Боламни олдига бораман! – дея хархаша қиларди онаизор.
— Ҳой ақли паст, борганинг билан қўлингдан нима келади?
— Билмайман,бораман!
— …
— Ҳамманинг боласи бор, меники йўқ.
— …
— Ҳамма хотинлар ўсма-хинолар қўйиб, ясаниб юришибди. Мен 
эса жинниларга ўхшаб тентирайман, ит ҳам қарамайди. Болам 
бўлганида мен ҳам чиройли бўлардим…
* * *
Кичкина Раъно нима қиларинибилмас эди.
Худо нимага укачани олибқўйди?
“Нимага олиб қўйдинг” дебсўрар эди Худодан.
Худо жавоб бермас эди.
“Онам қийналиб кетди-ку? Отам сўрида бошини эгиб ўтириб 
қолмоқда-ку? Мен ҳам соғиниб-соғиниб кетяпман-ку?”
— Ариқча, Худо нимага укачамни олиб қўйди?
— Билмадим, ўртоқжон. Унақа нарсаларга менинг ақлим етмайди.
* * *
Баҳор келди.

---

Она кетмонни олиб, томорқа чопди. Ҳамма ишни отангга ташлаб 
қўйиб ўтираверишимиз инсофдан бўлмайди, деди у. Томорқалар 
бир-бирига туташиб кетган, нариги ҳовлиларда ҳам бола-чақаси 
билан ер чопаётган кишилар кўринар эди. Шунақа ишларни ҳам 
ўрганиб олақол, вақти келиб керак бўлиб қолади, деди онаизор. 
Ерни бир ярим кетмон чуқурлигида чопасан. Тагида унумдор 
қатлами бор, у қорамтирроқ бўлиб ажралиб туради,чопганингда 
олган тупроғингни ағдариб кетаверасан, шунда унумдор қатлам 
тепада бўлиб қолади, ана ўшанга уруғ қадалса, ҳосил яхши бўлади.
У оқ рўмол билан бошини бойлаб, оёғига этик кийиб олган эди. 
Она ёнида баравар ер чопа бошлади.
Кетмон ғувиллаб тушганида эски томирларни тиккасига кесиб 
юборар, ер остига ин қурган қурту қумурсқалар жонҳолатда ҳар 
тарафга қочар эдилар. Бўлиниб кетган чувалчанглар 
тўлғонарди.“Бориб товуқ катагини очиб юбор, бир мазза 
қилишсин” деди она, кулимсираб. Юзи қип-қизил бўлиб бўғриқиб 
кетган эди. Раъно чопиб бориб, сим илгагини тушириб, катак 
эшигини очган эди, товуқлар чопилган ер бўйлаб ёйилиб кетишди.
Қайдандир қушлар ҳам учиб келиб, учиб-қўниб ризқ излай 
бошлашди.
— Ўлсин-а меҳнати, – деди она, енги билан пешанасининг терини 
артиб. – Белим қотиб қолди.
Шу тобда у жудаям истарали эди. Раъно қараб туриб, маҳкам 
қучоқлаб олди.
— Сизни яхши кўриб кетяпман, – деди юзини кўйлагига ишқаб.
— Айланай жоним қизимдан, – деди она ҳам. – Бўлақол, ишимиз 
кўп.
Шу маҳал онанинг укалари – тоғалар ҳам етиб келишди-да, 
барчалари биргалашиб кечгача ер чопишди.
Шом маҳали кириб келган ота буни кўриб мамнун бўлди.

---

— Кечикиб кетяпти деб ташвишланиб юрувдим, яхши кипсизлар, – 
деди онага. – Бугун ўзим бир ош дамлаб берай сизларга.
Отанинг ош дамлаши қизиқ эди. Раъно унинг гўшт-ёғ қовуришини, 
туз-намагини тотиб кўришини анграйиб томоша қилди. Ия, отаси 
ҳам овқат пиширишни билар экан-да? Бир маҳал ош сузилди, жуда 
ширин бўпти, мақтаб-мақтаб ейишди.
— Овқат еяётган кишиларга маҳтал бўлиб туради, – деди она. – 
Уни мақтаб-мақтаб ейиш керак.
— Эркишини ўчоқ-қозонга яқинлаштирмайсан, – деди. – Бугун 
отанг ийиб кетиб, ўзи истаб ош қилиб берди, аммо қозон-ўчоқ 
хотинларнинг жойи.
Қозон тагида қирмочи қолган, она уни капгир учи билан кўчириб, 
косага солиб қўйган экан, Раънонинг егиси келди. Қараса, ширин 
экан, ҳаммасини еб қўйди.
— Қозон қирмочини есанг, тўйингда шамол эсиб, ёмғир ёғади, 
бошқа емагин, – деди она.
Эртасига жўяк олдилар.
“Қизим, жўяклар тўппа-тўғри қилиб олинади, суғорганингда сув тез 
оқиб кетмасин ё кўллаб ҳам қолмасин”, деди она. Жўяк олингач, 
сув очиб келишди. Сув кесакларни ивитиб, эгат ораларини аста-
секин тўлдирди. Раъно майда ҳашаротларнинг жон ҳалпида 
қочишларини томоша қилиб ўтирди.
“Энди бир кун турса селгийди, тупроқ намни эмиб олади, – деди 
она. – Шундан кейин уруғ қадасак ҳам бўлади”.
Эртасига саҳарлаб туришди. Бодринг уруғи қовун уруғи билан бир 
хил экан. Тўртбурчак қилиб олинган полларгаэса пиёз, укроп, 
кашнич экишди.

---

“Ер чопиш қизиқроқ эди, экин экиш сира қизиқ эмас, бел оғриб 
қоларкан”, деб ўйлади Раъно. Полларнинг четига она гуллар 
қадади. Томорқанинг ҳовли билан туташган ерларига райҳон 
экилди.
“Райҳоннинг бир неча тури бор. Садарайҳон, оқ ва қора райҳон. Оқ 
деганлари сира оқ эмас, балки жуда оч яшилтоб тусда, баргчалари 
кичкина, қора ва садарайҳоннинг ҳиди ўткир бўлади”, деди она.
Ота саҳарлаб бозорга бориб, беш-олти туп кўчат олиб келди, 
уларни сувли чуқурчага солиб қўйишди. Кейин дарахтларни 
буташга тушди. Раъно отасининг ёнида юрарди.
— Ота, нимага шохларини кесяпсиз?
— Новдаси кўп бўлса, дарахтнинг кучи етмайди, қизим, – деди ота. 
– Мева қиладиган шохчаларини қолдириб, қолганларини кесиб 
оламиз.
Кейин кўрсатди:
— Қара, мана шу кесилган жойидан ён новдачалар ўсиб чиқади. Бу 
дарахт жуда итоаткор, биз қанақа шакл беришни истасак, ўша 
кўринишга киради. Тикка шохларини атай кесдим, она қизим ҳосил 
пишганида узиб олишга қийналмасин, деб.
Ота қуруқ шох билан нам шохни кўрсатди:
— Кўряпсанми, қуруғида ҳаёт асари йўқ. Нами эса тирик. Аслида 
бу дарахтларнинг бари тирик жонзотлар, болам. Дарахт ҳам одамга 
ўхшаб умр кечиради. Мана, ҳозир сен ҳам кўчат экасан.
— Ота, нимага сиз экмайсиз? – деб сўради у.
— Ой қизим, сендақа ёш болалар экса, барака мўл бўлади, – деди 
ота.
Шундай қилишди. Раъно кўчатларнинг нам новдасини ушлаб 
турди, ота эса “бисмилло” деб тупроқ билан илдиз қисмини кўмди. 
Шиббалаб, сув ҳам қуйдилар.

---

— Булар – сенинг дарахтларинг, – деди ота. – Ўзинг парвариш қил 
энди.
Кесилган шохлардан ҳали нам кетмаган, қўлга муздай тегарди. 
Энди булар қиш келганида ўтин бўлади, деди ота. Болта билан 
уриб-кесиб саржинлади, саранжомлаб, пўстлоқдан белдамчи ясаб 
бойлабҳам қўйди. Тўплаб, қўрага босишди.
— Ой қизим, роса меҳнат қилдик, – деди она. – Энди сенга янги 
гулли кўйлак обераман.
У шодланиб ухлаб қолди.Тушида ой жилмайиб турганмиш, у ҳам 
гулдор кўйлак кийиб олганмиш…