Litosfera. Tayanch iboralar

Ionosfera  yoki  termosfera  800  –  1000  km.  balandlikkacha  cho’zilgan. 

Atmosferaning juda yirik va murakkab qatlami. Yer tabiatida  muhim o’rin tutadi 

va  muhim  ahamiyatga  ega.  Azot  va  kislorod  gazlari  ionlashgan  holatda  bo’ladi. 

Quyoshning ultrabinafsha va elektr radiatsiyasi ta’sirida bu gazlarning molekula va 

atom tuzilishi buziladi. Atomlarning elektron qobiqlaridan ayrim elektronlar ajralib 

chiqadi. Ushbu joydagi fazoda butun atomlar ham, bir qism elektronini yo’qotgan 

atomlar ham va alohida elektronlar ham mavjud. Moddalarning bunday holati o’ta 

gazsimon,  ya’ni  plazma  holati  deb  ataladi.  Bitta  elektroni  ajralib  chiqqan  atom 

musbat zaryadga ega bo’lib qoladi. Ajralib chiqqan elektron esa manfiy zaryadga 

ega bo’ladi. Bu elektron neytral atom bilan qo’shilib, uni xam manfiy zaryadlashi 

mumkin.  Shunday  qilib,  ionosferada  zaryadlangan  zarrachalar  qatlamlari  hosil 

bo’ladi.  Zaryadlangan  eng  zich  qatlam  Yer  yuzasidan  200  –  400  km.  gacha 

balandlikda  joylashgan.  Bu  ionlashishning  asosiy  maksimum  qatlamidir. 

Ionosferada  xavo  zichligi  kam  bo’lganligidan  Quyosh  nurlari  tarqalmaydi  va 

                                                           

9

 Strahler, Alan H, “Introducing physical geography”.114-116- b, (mazmun-mohiyatidan foydalanildi). 

10

 Strahler, Alan H, “Introducing physical geography”. 95-97-b, (mazmun-mohiyatidan foydalanildi). 

  

 

---

osmon qora rangda ko’rinadi unda yulduz hamda sayyoralar miltirab turadi. Ushbu 

joyda  kuchli  elektr  toki  oqimlari  mavjud  bo’lib,  ular  Yer  magnit  maydonining 

o’zgarishiga sabab bo’ladi va qutb yog’dusi vujudga keladi. Ionosfera Quyoshning 

rentgen  nurlarini  yutib  qoladi  va  shu  bilan  Yer  yuzidagi  hayotni  uning  zararli 

ta’siridan  saqlaydi,  160  km.dan  60  km.  gacha  balandlikda  meteor  jismlar  yonib 

ketadi.  Ionosferaning  80  km.dan  300  km.gacha  balandlikda  bo’lgan  quyi  qismi 

termosfera deb ataladi. Termosferada yuqoriga ko’tarilgan sari xarorat osha boradi. 

150  km.  balandlikda  havo  xarorati  220

0

S,  600  km.  balandlikda  1500

0

S  gacha 

ortadi. Ekzosfera 900 – 1000 km. dan balandlikda joylashgan. Uni faqat raketalar 

yordamida  o’rganish  mumkin.  Bunday  balandlikda  atmosferadagi  gazlarning 

xarkati kritik tezlikka – 11,2 km/sek.ga yaqinlashadi va ayrim zarrachalar Yerning 

tortish  kuchini  yengib  chiqib  ketishi  mumkin.  Olam  fazosiga  ayniqsa  vodorod 

atomlari  chiqib  turadi.  Bu  gaz  ekzosferada  ko’pchilikni  tashkil  etsa  kerak. 

Ekzosferaning yuqori chegarasi 3000 km. 

Atmosferada  iqlim  hosil  qiluvchi  uchta  asosiy  jarayon  ro’y  beradi:  a) 

Quyosh radiatsiyasi; b) atmosfera xarakati; v) nam aylanishi.