Litosfera. Tayanch iboralar

     5. Organizmlarning oziqlanishiga ko’ra xillari.Sayyoramizdagi organik 

dunyo  qadimdan  o’simliklar  va  xayvonot  dunyosiga  ajratiladi,  hozir  tirik 

organizmlarning xujayralar darajasida o’rganish natijasida ular ikkita yirik guruxga 

ajratish  imkoni  yaratdi.  Ular  prokariot  va  eukariot  guruxlardan  iborat.    Prokariot 

organizmlarga bakteriyalar va ko’k yashil suv o’simliklari kiradi. Biosferada eng 

ko’p  tarkalgan  organizmlar  bakteriyalar  bo’lib,  eng  kichik  sharsimon 

bakteriyalarning  diametri  0,1  mkm  atrofida  bo’ladi.  Bakteriyalarning  ko’pchiligi 

cho’zinchoq,  yo’g’onligi  0,5  –  1  mkm,  uzunligi  2  –  3  mkm  keluvchi  tayoqcha 

shaklidagi  organizmlardan  iborat.  Bakteriyalar  hamma  joyda  uchraydi,  lekin  eng 

ko’p  tuproq  qatlamida  to’plangan.  1  gr  tuproqda  200  –  500  mln,  hosildor  qora 

tuproqlarning  1  grammida  2  mlrld.dan  ortiq  bakteriya  uchraydi.  Toza  suvning  1 

grammida 100 – 200 bakteriya bo’lsa, iflosroq suvda uning soni 100 – 300 mingga 

yetishi mumkin. Ko’k – yashil o’simliklar asosan chuchuk suv xavzalarida ko’proq 

uchraydi. 

Eukariot organizmlar o’simliklar, qo’ziqorinlar, hayvonlardan iborat. 

O’simliklar  biosferadagi  shakli,  kattaligi  xaddan  tashqari  xilma  –  xil 

organizmlardan  iborat  bo’lib,  asosan  fotosintez  jarayoni  bilan  bog’liq  avtotrof 

organizmlar hisoblanadi. Ularning alohida katta bir guruhi suv o’simliklari bo’lib 

ular  xlorofill  xujayrali  sodda  changli  o’simliklardir.  Suv  o’tlari  sayyoramizdagi 

eng qadimgi suv va karbonat angidridi hisobiga fotosintez jaryoni amalga oshirgan 

organizmlar  bo’lib  azot,  oltingugurt,  fosfor,  šaliy  va  boshqa  tirik  hujayra  uchun 

zarur elementlarni o’zlashtirish imkoniga ega. 

Boshqa    oliy  tabaqali  o’simliklar  quruklikda  keng  tarqalgan  bo’lib,  ulardan 

eng katta guruxi yopiq urug’li o’simliklarning 250 mingga yaqin turi mavjud. 

Atrof  –  muhitni  sharoitiga  moslashgan  holda  organizmlar  o’ziga  xos  tashqi 

ko’rinishga,  fiziologik  xususiyatlarga,  ichki  tuzilisha  ega  bo’lganlar.  O’simlik  va 

xayvonot  dunyosini  tarqalishiga  har  xil  ekologik  omillar  katta  ta’sir  ko’rsatadi. 

---

Ular uch gurux omillaridan iborat bo’lib, abiotik, biotik va antropogen omillarga 

ajratiladi.  Abiotik  omillar  ichida  iqlimiy,  tuproq  omillari  muhim  axamiyatga  ega. 

O’simliklar  tanasidagi  asosiy  jarayonlar  –  fotosintez,  transpiratsiya  modda 

almashishi  faqat  ma’lum  sharoitda  issiqlik,  namlik  yorug’lik  yetarlicha 

bo’lgandagina  amalga  oshadi.  O’simliklarni  geografik  tarqalishida  ayniqsa 

haroratning ta’siri juda katta. Quruklikdagi har xil landshaft turlarining tarqalishi 

xam  shu  omil  bilan  bog’liq.  Masalan,  Yevropada  kengbargli  dub  daraxtining 

tarqalish chegarasi yanvar oyining 0

0

 izotermasi bilan chegaralangan bo’lsa, xurmo 

daraxtining  shimoliy  chegarasi  yillik  +19

0 

izoterma  bilan  cheklangan.  Havo 

harorati  bilan xayvonlarning  fiziologik  va  morfologik  tuzilishida,  o’simliklarning 

tashqi ko’rinishiga shamolning ta’siri haqida ko’plab ma’lumotlar mavjud. 

Yer  osti  o’simliklari  uchun  namlikning  axamiyati  juda  katta.  O’simliklar 

o’ziga kerakli suvni tuproqdan tomirlari orqali so’rib oladi va yashil qismi orqali 

bug’latadi. Masalan, bitta oq qayin sutkasiga 75 l, buk daraxti 100 l, lipa daraxti 

200  l  gacha  suvni  buђlatadi.  Suvga  bo’lgan  munosabatiga  qarab  o’simliklar 

gidrofitlar, mezofitlar, kserofitlarga ajratiladi. 

Organizmlar hayotida biotik omillar xam muxim axamiyatga ega. Har bir tirik 

organizm  boshqa    organizmlar  mavjud  muhitda,  ular  bilan  chambarchas 

bog’langan  xolda  yashaydi.  Natijada  bir  –  biri  bilan  bog’langan  organizmlar 

to’plami vujudga kelib ular biogeotsenozni vujudga keltiradi. 

Yuqorida  ko’rsatilgan  omillar  natijasida  materiklarda  geografik  jarayonlarni 

bo’ylama va ko’ndalang zonalari vujudga kelgan. O’simliklar massasini geografik 

mintaqalar  bo’ylab  tarqalishida  o’ziga  xos  qonuniyat  mavjud  bo’lib,  u  asosan 

atmosfera  tsirkulyatsiyasi  va  radiatsion  chegaralar  bilan  bog’liq.  Olingan 

ma’lumotlarga  qaraganda  biomassaning  eng  ko’p  miqdori  ekvatorial  mintaqaga 

to’g’ri  keladi.  Tropik  mintaqaga  borgan  sari  uni  miqdori  kamayib,  mo’tadil 

mintaqada yana biroz ko’payadi. 

Okean tirik organizmlar vujudga kelgan birlamchi muhit  xisoblanadi. Uning 

shakllanishi  sayyoramizning  ilk  shakllanish  davriga  to’g’ri  keladi.  Okean  muhiti 

hayotni  rivojlanishi  uchun  qulay,  o’ziga  xos  muhit  hisoblanadi.  Okeanda,  suvda 

---

suv organizmlari uchun zarur bo’lgan xamma kimyoviy elementlar eritma tarkibida 

mavjud.  Okean  suvi  doimo  harakatda  bo’lib,  uning  suvini  almashib  turishida 

dengiz oqimlarining axamiyati  juda  katta.  Gorizontal  harakatdan tashqari suvning 

vertikal harakati xam mavjud. Bu harakatlar natijasida Dunyo okeaninig suvlari bir 

butun muhit, gidrosferani vujudga keltiradi. 

Dunyo  okeanining  maydoni  361  mln.km

2

  atrofida  bo’lib  unda  1,37  mlr.km

3

 

suv  to’plangan.  Okean  suvlarida  48  10

15

t  har  xil  tuzlar  eritma  shaklida  mavjud. 

Okean  hayot  muhitining  chagarasi  yo’q.  Shuning  uchun  har  xil  organizmlar 

yashashi  va  shakllanishi  uchun  qo’lay.  Eng  qadimgi  organizmlarning 

mikroqoldiqlari suvda yashovchi organizmlar bo’lganligi aniqlangan. 

Hisob  kitoblarga  ko’ra  okeanda  160  mingga  yaqin  xayvon  va  10  mingga 

yaqin  o’simlik  turi  mavjud.  Ќayvonlar  ichida  16  ming  baliq  turi,  80  ming 

molyuskalar  turi,  20  mingga  yaqin  qisqichbaqasimonlar  turi,  15  mingga  yaqin 

sodda organizmlar va boshqalar mavjud. Umurtqalilar orasida baliqlardan tashqari 

okeanda  toshbaqa  va  ilonlar,  100  ga  yaqin  sutemizuvchi  (kitsimonlar)  ќayvon 

turlari mavjud. 

Biosferadagi hamma tirik organizmlarning massasi biomassa deb yuritiladi va 

Yerning  boshqa    qismlariga  taqqoslaganda  u  juda  kichik  ko’rsatkichga  ega. 

Quruqlikdagi xamma tirik organizmlarning 99% ga yaqini o’simliklar massasidan 

iborat.  Shuning  uchun  ko’pincha  biosferadagi  jarayonlar  taxlil  etilganda 

fitobiomassaning  ko’rsatkichlaridan  foydalaniladi.  Biomassaning  miqdoriga  bir 

qator  ekologik  omillarning,  ayniqsa,  biotik  va  antropogen  omillarning  ta’siri  juda 

katta,  shuning  uchun  biomassaning  Yer  yuzasida  tarqalishi  geografik  mintaqa  va 

zonalar bilan chambarchas bog’lik. Geografik mintaqalar radiatsion ko’rsatkich va 

atmosfera  tsirkulyatsiyasi  bilan  bog’lik  holda  kengliklar  bo’ylab  joylashgan.  Har 

bir geografik mintaqa ma’lum havo massalarining xukmronligi bilan ajralib turadi. 

O’simliklarning  ma’lum  maydondagi  massasini,  Yerning  geografik 

mintaqalari  bo’ylab  tarqalishi  taxlil  qilinganda  eng  ko’p  miqdor  ekvatorial  va 

subekvatorial  mintaqaga  to’g’ri  kelishini  ko’ramiz.  Bu  mintaqalardagi  biomassa 

arktiqa mintaqasidagi biomassadan qariyb 5 barobar ko’p. Ekvatorial mintaqadan 

---

tropik  mintaqaga  borgan  sari  biomassa  miqdori  keskin  kamayib  ketadi,  mo’tadil 

mintaqada biomassa yana ko’payib subarktik va arktika mintaqalariga borgan sari 

kamayib boradi.Tabiiy landshaftlarga antropogen ta’sirininig kuchayib borishi har 

bir  ekotizmlarni  shakllanish  va  rivojlanish  qonuniyatlarini  anglab  olishni  taqozo 

etadi,  faqat  shundagina  tabiiy  resurslardan  oqila  foydalanish  va  muxofaza  qilish 

qoidalarini ishlab chiqish  mumkin. Shu nuqtai nazardan har bir tuproq  – o’simlik 

tabiat  zonalarining  moddani  birlamchi  biologik  o’rin  almashish  zanjiri  sifatida 

biologik  maxsuldorligini  bilish  muhim  axamiyatga  ega.  Bu  sohada  bir  qator 

olimlar tomonodan ko’plab ma’lumotlar to’plangan. Ko’pchilikning tan olishicha 

hozircha  eng  aniq  ma’lumotlar  N.I.Berilievich,  L.Ya.Rodin  va  N.N.Rozovlar 

tomonidan to’plangan (13-jadval) 

13-jadval