Лиши ва ривожланиш тарихи

Мавзу бўйича асосий тушунча ва иборалар

Azot, Fosfor, Kaliy, uglerod, vadarod,kislarod, oltingurgut


5 Маъруза Тупроқнинг кимёвий таркиби
Reja:

1. 
   Tuproqning elеmеnt va faza tarkibi
   

2. Tuproq qattiq qismi kimyosi.

3. Tuproq-kimyoviy jarayonlari

Tuproq hosil bo‘lishi kimyoviy reaksiyalar va jarayonlarni ko‘pchiligini birdaniga yoki ketma-ket sodir bo‘lishi bilan bog‘liq bo‘lib bu sohada aniq va bir butun bu jarayonni to‘la-to‘kis xarakterlaydigan bir tizimli g‘oya yo‘q.
Dastlabki eng yaqin tuproq-kimyoviy jarayonlar qatoriga quyidagilarni keltirish mumkin.
1.Tuproqning organik va mineral komponentlarini transformatsiya jarayoni.

2. 
   Kimyoviy moddalar va elementlarning migratsiya jarayoni.
   

1. 
   Tuproq profilini yoki alohida qatlamini shakllantiruvchi xususiy jarayonlar.
   

Bu bo‘linishlar nisbiy bo‘lib har xil hodisalarni o‘z ichiga oladi, jumladan, transformatsiya jarayoni o‘z navbatida parchalanishga aloqador kimyoviy reaksiyalar, sintez, minerallarning nurashi, erish reaksiyalarini, oksidlanish-qaytarilish, organik moddalar mineralizatsiyasi, gumifikatsiyasi va boshqalarni qamrab oladi.
Elementlar va moddalar migratsiyalari esa tuproqning ichida, ustida sodir bo‘ladigan jarayon bo‘lib, ellyuvial, akkumulyativ, illyuvial jarayonlarni o‘z ichiga oladi.
Alohida qatlam yoki profilni to‘laligicha shakllantiruvchi individual jarayonlarga gillanish, lyossivajlar kabi jarayonlar kiradi. Bu jarayonlarning barchasi murakkab bo‘lib kompleks xarakterga ega, ya’ni biri bilan ikkinchisi bog‘liq bo‘lib tuproqni kimyoviy xususiy xossalariga aloqadordir. Bu jarayonlarga poliximizm, geterogenlik, polidisperslik, organo-mineral o‘zaro ta’sir, tuproq jarayonlari dinamikasi, vaqt va masofada bir xil emasligi, jarayonlarning holatini bir xil emasligi, termodinamik qaytmasligi va boshqalar kiradi.
1. Poliximizm-tuproq o‘zida elementlarning katta qismini saqlaydi. Bu o‘z navbatida xilma-xil moddalar hosil bo‘lishiga olib keladi yoki moddalar tarkibida bo‘ladi. Bir xil element bir necha birikmada bo‘lishi mumkin, bir xil birikma esa bir necha xil kristallik panjara ko‘rinishida bo‘lishi mumkin.

2. 
   Geterogenligi va polidispersligi.
   

Tuproq ko‘p fazali tizim bo‘lib, fazalar orasidagi yuza bir xil yoki bir tekis emas, ularning ustida sorbtsiya, desorbtsiya jarayonlari sodir bo‘ladi. Sorbtsiya va desorbtsiya organik va mineral komponentlar uchun xarakterli.
3. Organik va mineral moddalarning o‘zaro ta’siri tuproq uchun xarakterli xususiyat hisoblanadi. Buning natijasida tuproqda nafaqat sodda, balki murakkab kompleks tuzlar ham hosil bo‘ladi. Tronsskiy bo‘yicha organo-mineral komplekslardan adsorbtsion komplekslar shakllanadi. Adsorbtsion komplekslarga simplekslar deyiladi.

4. 
   Tuproq jarayonlarining dinamikligi.
   

Tabiiy tuproqlar uchun sutkalik mavsumiy, yillik, asriylik va boshqa dinamikalar xarakterli. O‘zgarishlar tuproqda vaqt va masofada doimo bo‘lib turadi.
5. Masofada bir xil emasligi.
Bu tuproqdan ajratib bo‘lmaydigan xususiyat bo‘lib, boshlang‘ich tuproq hosil qiluvchi omillarni bir xil emasligidan kelib chiqadi. Bu xilma-xillik tuproq hosil qiluvchi omillarning xossalari bilan birga o‘zgarib boradi.
6. Termodinamik qaytmasligi va holatining bir xil emasligi.
Tuproq ochiq termodinamik tizim bo‘lib, u orqali doimiy ravishda energiya oqimi o‘tib turadi, bu o‘z navbatida muvozanat holatini saqlab turadi. Bu tuproqdagi kimyoviy jarayon kinetikasiga ta’sir qilib uni tezlashtirishi yoki sekinlashtirishi mumkin. Tuproqdagi barcha jarayonlarni tushunish uchun uning element va birikmalar (moddalar) tarkibini bilish maqsadga muvofiq.