Lim vazirligi

Aniqlash tartibi.Tog’ jinslarining bir o’qli siqilishga chidamliligini aniqlash uchun xalqaro standartlarga muvofiq silindr shaklidagi va balandligining diametriga nisbati birga teng bo’lgan namunalar tayyorlanishi kerak. Norma (meyor) sifatida balandligi va diametri 42 mm bo’lgan silindr tavsiya qilinadi va bu o’lchamlar 40 dan 45 mm oraligida bo’lishga yo’l qo’yiladi. Silindr balandligi bilan diametrining o’zaro nisbati 5% gacha farqlanishiga yo’l qo’yiladi. Shuningdek kesimi 5x5x5 sm bo’lgan kubik shaklidagi namunalar ishlatilishi mumkin. Namunalar chetlari qattiy parallel va lekalo-lineyka bo’yicha silliqlangan bo’lishi kerak. Olingan tog’ jinsiga xos bo’lmagan defektlari bo’lgan (qatlamchalar, tomirchalar, bo’shliqlar, darzliklar va h.k.) namunalar yaroqsiz deb topilishi kerak.

Namunalarni tayyorlashda ishchi yuzalarini silliqlash aniqligiga va parallelligiga alohida e’tibor berilishi lozim, chunki bu kuchlanishning taqsimlanish o’lchamlariga ta’sir qiladi. Namunaning kesimi va balandligi shtangensirkul yordamida 0,1 mm aniqlikkacha o’lchanadi. Har bir namuna alohida texnik tarozilarda 0,1 g aniqlikkacha tortiladi. Hajmo’lchagich yordamida har bir namunaning hajmiy og’irligi aniqlanadi.

Qoyatoshli va yarim qoyatoshli jinslarning chidamliligi odatda ikki xil holat uchun aniqlanadi: havo-quruq va suvga to’yingan holatlar uchun. Bularni aynan bitta monolitdan bir nechta namuna tayyorlanadi. Yumshoq va gilli jinslarning chidamliligi ularning tabiiy namligida aniqlanadi. Tabiiy namlikdagi namunalar, ular tayyorlangandan so’ng sinaladi. Havo-quruq holatda sinash uchun mo’ljallangan namunalar havoda doimiy og’irlikkacha quritiladi. Suvga to’yingan holatda sinash uchun mo’ljallangan namunalar suvga to’liq to’yinguncha namlanadi.

Buning uchun ular distillangan suvli idishga balandligining 1/3 qismigacha botiriladi. 6 coatdan keyin idishga namunani yuzasigacha ko’madigan darajada suv guyiladi (tepasidan quymagan holda), va u suvda to’liq to’yinguncha 2-3 sutka qoldiriladi. Shundan so’ng ular suvdan olinib nam sochiq bilan artiladi va bir o’qli siqilishga sinaladi.

Namuna press tayanch plitasining markaziga chet yuzasi bilan hech qanday qistirmasiz yoki moylamasdan quyiladi. Markazlashtirilgandan so’ng 5-1- kg/sm²c yuk berish tezligida buzilguncha unga yuk beriladi. Yuk berishning tanlangan tezligi namuna buzilguncha qadar saqlanadi. Pressning kucho’lchagichi qayd qilgan buzuvchi kuchning - P - qiymati yoziladi. Namuna bosib ezilgandan so’ng buzilish shakli chiziladi yoki suratga olinadi va bozilish tavsifi yoziladi.

Olingan ma’lumotlar bo’yicha namunaning bir o’qli siqilishdagi chidamliligi quyidagi formula orqali aniqlanadi:

S
 _сж 

^Pmax , kg/sm² yoqi _сж

 0,98110^{5 Pmax} ,

S

H/m² (Paskal),

P_max - namuna buzilish momentida unga berilgan umumiy maksimal yuk, kg; S - namuna ko’ndalang kesimining dastlabki yuzasi, sm².

Har bir namuna uchun uning chidamliligi parallel ravishda kamida uch-to’rt marta aniqlanadi, so’ngra ularning o’rtacha arifmetik qiymati, o’rtacha kvadrat og’ish va variasiya koeffisienti hisoblanadi. Natijalar jurnalga yoziladi (jadval).

Namuna hisob paqami	Оlingan joyi va tog’ jinsi	O’lchami, sm			Kesi- mining maydo-	Buzuv- chi kuch	Siqishda chidam- lilik chegarasi, kg/sm^2		Es- lat- ma
		eni yoki	uzun- ligi	baland- ligi
	xarakte- ristikasi	dia- metri			ni S, sm^2	R, kg	alohida namu- nalar	o’rtacha

Qatma-qatli, slaneslangan, yo’l-yo’lli va h.k.z (ya’ni aniq anizotropli) tog’ jinslarining namunalarini sinashda ular tegishli ravishda orientirlanadi, ya’ni - qatma-qatligiga parallel va perpendikulyar ravishda, bunda _sj - yuk qatma- qatlikka perpendikulyar qo’yilganda siqishga bo’lgan chidamlilik;  _sj - yuk qatma-qatlikka parallel qo’yilganda siqishga bo’lgan chidamlilik. So’ngra anizotropiya koeffisienti aniqlanadi:


_{Кан } ^cж _.

||cж

Balandligining diametriga nisbati birdan farqli bo’lgan namunalarni ishlatishga yo’l qo’yiladi. Unga _sj quyidagi formula orqali hisoblash tavsiya qilinadi:

^сж

_ ^{9 P}max


h
S(7  2 ^d )

_, kg/sm²,

d - namuna diametri, sm; h - balandligi, sm.

LАBОRАTОRIYA MАSHG’ULОTI № 9.