Lim vazirligi samarqand davlat universiteti b. Sh. Safarov, I. I. Ayubov

1. O‘zbekiston Respublikasi soliq tizimining o‘ziga xosligi 
O‘zbekiston Respublikasi Soliq kodeksi qabul qilingunga qadar 
O‘zbekiston Respublikasi hududida ikki pog‘onali soliqqa tortish 
tizimi amal qilib kelgan edi: 
– davlat soliqlari; 
– mahalliy soliqlar va yig‘imlar 
2020-yil 1-yanvardan e’tiboran soliq va yig‘imlar bevosita 
soliqning yangi kodeksi normalari asosida undirilishi belgilangan.

---

254 
Davlat soliqlari va yig‘imlari – bu Soliq kodeksida belgilangan va 
respublika hududida to‘lashga majburiy hisoblangan to‘lovlardir. 
Bugungi kunda O‘zbekiston Respublikasi hududida quyidagi 
davlat soliqlari amal qiladi: 
– qo‘shilgan qiymat solig‘i (QQS); 
– aksiz solig‘i 
– yuridik shakxslarning foyda solig‘i; 
–
jismoniy shaxslarning daromad solig‘i; 
– yer qa’ridan fordalanganlik uchun soliq; 
–
suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq; 
–
mol mulk solig‘i 
–
yer solig‘i; 
–
ijtimoiy soliq. 
Mahalliy soliqlar 
– bu Soliq kodeksi va mahalliy hokimiyat 
organlarining soliqlar to‘g‘risidagi me’yoriy hujjatlari bilan 
belgilangan soliqlar bo‘lib, muayyan hudud (tuman, viloyat) da amal 
qiladi. 
Bugungi kunda quyidagi turdagi mahalliy soliqlar undirilishi 
mumkin: 
–
jismoniy shaxslarning mol-mulk solig‘i; 
–
yer solig‘i; 
–
ayrim turdagi tovarlar bilan chakana savdo qilish va ayrim 
turdagi xizmatlarni ko‘rsatish huquqi uchun yig‘im; 
–
boshqalar. 
 
2. Soliq mexanizmi 
Soliq mexanizmi – davlat tomonidan soliq munosabatlarini 
tashkil etish uchun qo‘llaniladigan (huquqiy baza asosida) soliqqa 
tortish jarayonining elementlari va ularni boshqarishning yig‘indisini 
ifodalaydi. Boshqacha qilib aytganda, soliq mexanizmi – bu soliq 
munosabatlarini tashkil qilish usullari yig‘indisi bo‘lib, u iqtisodiy, 
ijtimoiy rivojlanishda qulay shart-sharoitlar ta’minlash uchun davlat 
tomonidan qo‘llaniladi. 
Soliq mexanizmi moliya mexanizmi tarkibiga kiradi. Soliq 
mexanizmi deganda soliqqa tortish bilan bog‘liq bo‘lgan soliqlarni 

---

255 
tashkil qilishning barcha elementlari yig‘indisi tushuniladi. Bunday 
elementlarga soliq obyekti, subyekti, manbai, soliq stavkasi, to‘lov 
muddatlari, soliq huquqi va hujjatlari kiradi. Soliq mexanizmi 
amaldagi soliqlarni hayotga tatbiq etishni ifoda etilishini ifodalaydi.
Soliq mexanizmidan foydalanish soliq elementlarining 
yig‘indisidan samarali foydalanish maqsadida ishlab chiqilgan 
tushunchadir. 
Soliq mexanizmi, iqtisodiy kategoriya bo‘lgan soliqlardan farqli 
o‘laroq, kishilar ongli faoliyatining natijasi sifatida ustqurmaga 
tegishli bo‘lib, uni amalga oshirish shakli subyektiv xarakterga 
egadir. Soliq mexanizmi haqida kengroq tushuncha hosil qilish 
uchun, soliq va soliqqa tortish jarayonining tarkibiy elementlarini 
eslab o‘tish o‘rinlidir. 
Soliq obyekti, soliq subyekti, soliq bazasi, soliq stavkasi, soliqni 
to‘lash muddatlari, soliq bo‘yicha imtiyozlar va jarimalar, soliqlarni 
hisob-kitob 
qilish 
va 
byudjetga 
o‘tkazish tartibi, soliq 
to‘lovchilarning mas’uliyatlari, soliq idoralari tomonidan nazorat 
olib borish tartibi va boshqalar soliq mexanizmining muhim tarkibiy 
elementlari hisoblanadi. 
Makrodarajada soliq mexanizmi davlat soliq ma’murchilikgi va 
uni tartibga solish orqali amalga oshiriladi.