Lim vazirligi samarqand davlat universiteti b. Sh. Safarov, I. I. Ayubov

 
2. Xalqaro moliya(ning) asoslari va rivojlanish tendensiyalari 
Xalqaro moliya xalqaro moliya bozorlari, xalqaro bank 
faoliyati, xalqaro korporatsiyalarning moliyasi, qimmatli qog‘ozlar 
portfelini boshqarish va shular bilan bog‘liq munosabatlarni 
o‘rganadi. Bundan tashqari, xalqaro moliya umumjahon darajasidagi 
moliyaviy operatsiyalar va ularning o‘zaro aloqadorligi, yirik 
industrial davlatlar, rivojlanayotgan yoki o‘tish davlatlarida ularning 
qanday xususiyatlar kasb etishini va ulardagi doimiy o‘zgarishlarni 
tushuntiradi. 
“Xalqaro moliya”ga doir xorijiy adabiyotlarda xalqaro moliya 
bozorlari va risklarni boshqarish, TNK va to‘g‘ridan-to‘g‘ri 
investitsiyalar, xalqaro qarz inqirozlariga asosiy urg‘u beriladi. 
Shuningdek, xalqaro moliya doirasida dunyo mamlakatlarining 
xalqaro moliya tizimidagi o‘rni, holati, tashqi moliyalashtirish 
mexanizmi, rivojlanayotgan moliya bozorlarining xususiyatlari 
ko‘rib chiqiladi. 
XXI 
asrning 
boshlarida 
milliy 
xo‘jalik 
aloqalarining 
integratsiyalashuvi bilan, globalizatsiya jarayonlarining jadallashuvi 
yuz berdi. Globalizatsiya natijasida jahon xo‘jaligining tarkibiy 
qismiga aylanib borayotgan mamlakatlarning soni ortib bormoqda. 
Bu milliy darajadagi huquqiy, iqtisodiy hamda texnologik to‘siqlar 
yo‘qolishiga, uning o‘rniga xalqaro iqtisodiy xo‘jalikning umumiy 
iqtisodiy qonuniyatlari va xalqaro xo‘jalikning funksional aloqalarini 
tatbiq etilishiga olib kelmoqda.

---

214 
Mamlakatlar hayotidagi globalizatsiya – iqtisodiy munosabat- 
lardagi tovarlar, xizmatlar, kapital hamda fond bozorlaridagi savdo 
va siyosatga doir tartiblarning tobora erkinlashuvi orqali namoyon 
bo‘lmoqda. Tashqi savdo aloqalari erkinlashtirilayotgan mamlakatlar 
soni yil sayin ortib bormoqda.
Jahon iqtisodiy tarixida moliyaviy muhitining shakllanishiga 
ta’sir etgan sezilarli o‘zgarishlar sifatida quyidagilarni ko‘rsatish 
mumkin: 
1) 1957-yili Londonda Britaniya hukumatining funt sterling 
ustidan nazorat o‘rnatishiga javob tariqasida yevrodollar bozorining 
yuzaga kelishi; 
2) 1958-yilda dastlab, «Umumiy bozor» deb atalgan Yevropa 
Iqtisodiy Hamkorligi (YeIH) – hozirgi Yevropa Ittifoqining (YeI) 
tashkil topishi; 
3) Amerika korporatsiyalari xorijiy faoliyatlarini kengaytirishga
intilishi (1950-yillardan boshlab). Jahon bozorida Yevropa va 
Yaponiya korporatsiyalari faoliyatining sezilarli o‘sishi, shuningdek,
xalqaro 
maydonda 
Amerika 
korporatsiyalari 
bilan 
ushbu 
mamlakatlar o‘rtasida raqobatning kuchayishi; 
4) O‘tgan asrning 60-yillarida Yaponiya iqtisodiyotini tez 
sur’atlar bilan o‘sishi, uzoq Sharq biznes faoliyatida yangi 
imkoniyatlarning ortishi; 
5) 1971-1973-yillarda Brettonvud tizimini qulashiga olib 
kelgan jahon moliya inqirozlari, valyutaning belgilangan kursi 
tizimidan, suzuvchi valyuta kurslariga o‘tish; 
6) 1971-1979-yillardagi birinchi va ikkinchi neft inqirozlari 
jahon iqtisodiy tizimiga bosim o‘tkazishi. Ushbu sanalarda neft 
eksport qiluvchi mamlakatlar tashkiloti (OPEK) neft narxini sezilarli 
darajada oshirshi; 
7) Rivojlanayotgan 
mamlakatlarning 
1982-yilda 
tashqi 
qarzlarga xizmat ko‘rsatishi bilan bog‘liq jahon qarzdorlik 
inqirozining boshlanishi; 
8) 1980-yillarda Yaponiyaning xalqaro moliyaviy kuch va 
jahon kapitalining manbasi sifatida yetakchi mamlakatga aylanishi; 
9) 1987-yilda yettita mamlakatning (“Katta yettilik”) Parijda 
Luvr bitimini imzolashi. Ular o‘z valyuta kurslarining dollarga 

---

215 
nisbatan tor tebranish doirasida sun’iy ravishda almashtirish orqali, 
kuchsizlanib borayotgan dollarni qo‘llab-quvvatlashni rejalashtir- 
dilar. Shuningdek, ushbu mamlakatlar kelishilgan iqtisodiy siyosat 
yuritishni mo‘ljalladilar; 
10) 1987-yilda YeI yagona Yevropa aktini qabul qilish orqali 
1992-yilda yaxlit Yevropa bozorini tashkil qilishni rejalashtirilishi. 
Bunda, mazkur tashkilotning G‘arbiy Yevropa moliyaviy va 
iqtisodiy holatiga sezilarli ta’sir etishi kutildi; 
11) 1989-1992-yillarda Sharqiy Yevropa mamlakatlari o‘z 
siyosiy yo‘nalishlarini o‘zgartirishi. Ularning kommunistik dunyo 
qarashdan ko‘p partiyaviylikka, markazdan rejalashtiriladigan 
iqtisodiyotdan erkin bozor iqtisodiyotiga o‘tishi, jahondagi siyosiy, 
iqtisodiy va moliyaviy holatga chuqur ta’sir etdi; 
12) 1992-yildan keyin yaxlit Yevropa bozorining yuzaga 
kelishi, 1993-yil noyabr oyidan erkin savdo bo‘yicha Shimoliy 
Amerika bitimining kuchga kirishi, 1993-yilda Osiyo tinch okeani 
iqtisodiy hamkorligi konferensiyasi va boshqa jarayonlar, o‘tgan 
asrning 90-yillarida hududiy rivojlanishni jadallashtirdi. 
13) Yevropa Ittifoqining yagona valyutasi – Yevroning 
muomalaga kiritilishi, xorijiy valyuta zahiralarining diversifikasiya 
darajasi, valyutaviy bitimlar hajmi va ko‘lamiga sezilarli darajada 
ta’sir ko‘rsatdi. Shuningdek, yevrodagi hosilaviy moliyaviy vositalar 
hajmi dunyoda yetakchi o‘rinni egalladi.
XXI asrda jahon iqtisodiyotida to‘rtta asosiy tarkibiy 
tendensiyalar kuzatildi: 
Birinchidan, xom ashyo eksportiga asoslangan hamda sanoati 
rivojlangan mamlakatlar o‘rtasidagi munosabat-lardagi o‘zgarishlar. 
Xom ashyo yetkazib beruvchi mamlakatlar va sanoati rivojlangan 
mamlakatlar o‘rtasida an’anaviy iqtisodiy aloqalar mavjud bo‘lib, 
ularning o‘zaro munosabatlar modeli quyidagicha edi: xom ashyo 
yetkazib beruvchi mamlakatlar, xom ashyoni eksport qilib, olingan 
valyuta tushumlaridan sanoat mahsulotlari importini moliyalash-
tirganlar. 
O‘tgan asrning 70-yillarida «Rim klubi» nomi bilan mashhur 
G‘arbiy Yevropa olimlari «dunyo miqyosida tez orada tabiiy 

---

216 
resurslarning global taqchilligi yuzaga keladi», deb bashorat qilgan 
edilar. 
Ushbu mulohazalarga asoslanib ko‘pgina xom ashyo yetkazib 
beruvchi mamlakatlar xom ashyo sotish evaziga valyuta tushumini 
oshirish maqsadida kartellarga birlashdilar. Ammo, sanoat 
texnologiyasi va qishloq xo‘jalik sohasining keskin rivojlanishi, xom 
ashyoga bo‘lgan talabning qisqarishiga ta’sir ko‘rsatdi va natijada 
xom ashyo bahosining pasayishi yuz berdi. 
Ikkinchidan, sanoati rivojlangan mamlakatlarda qo‘l mehnatiga 
asoslangan ishlab chiqarishdan, innovatsion, bilim va malakaga 
asoslangan ishlab chiqarishga o‘tildi.
Jahon iqtisodiy tuzilmasidagi ushbu o‘zgarishlar natijasida 
bandlik tarkibida yuqori malaka talab qiluvchi mutaxassislarga 
ehtiyoj ortib, nisbatan past malakali mutaxassislarga talab pasayib 
bordi. Axborot almashuvining osonligi – tadbirkorlik faoliyatini,
kichik biznes va shaxsiy tashabbusni rag‘batlantirdi. 
Ilmiy-texnika progressi yutuqlaridan foydalanish, bilimni va 
yuqori malakani talab qildi, shuning uchun ishlab chiqarish 
samaradorligi va raqobatbardoshlikni oshirish uchun, inson 
kapitaliga investitsiya qilish muhimligi ortdi
10
. 
Uchinchidan, jahon savdosida xalqaro kapital harakatining 
sezilarli darajada ortishi. Ushbu o‘zgarish xalqaro savdoga nisbatan 
xalqaro kapital harakatining tez sur’atda o‘sishi bilan yuz berdi.
To‘rtinchidan, transmilliy korporatsiyalar(TMK)ning qo‘shma 
korxonalarni tashkil etish uchun xalqaro investitsiyalari va hamkorlik 
bitimlarida diversifikatsiya darajasining ortishi. 
TMKlar o‘zlarining tashkiliy, ishlab chiqarish va marketing 
tizimlarini chet mamlakatlar hududlariga yoyib, shu yo‘l bilan tovar, 
xizmat, kapital va texnologiyalarini ishlab chiqarishga jalb etib, 
ushbu mamlakatlar o‘rtasidagi o‘zaro harakatlarga ta’sir etdi. 
Qo‘shma korxonalar xalqaro biznes integratsiyasining keng 
tarqalgan shakliga aylandi.
 
Shuningdek, jahon iqtisodiyotining integratsiyalashuv jarayon-
larida xalqaro tashkilotlar rolini alohida e’tirof etish zarur. 
_____________________________________ 
10
Kodres, Laura E., “What Is Shadow Banking?”, Finance & Development 50(2), June 2013. 

---

217 
O‘tish davrini boshdan kechirayotgan mamlakatlarning jahon 
bozoriga integratsiyalashuvi uzoq muddatli jarayon hisoblanadi. 
Ba’zi milliy bozorlarning ochiq, ba’zilarining qattiq tartibga 
solinadigan bo‘lgan hozirgi holati bilan, globallashuvning asosiy 
tamoyillaridan bo‘lgan erkinlashuv, bir-biriga nomuvofiq bo‘lgan 
ko‘rinishni hosil qilmoqda. 
Xalqaro tovarlar, xizmatlar va kapitallar almashinuvining 
erkinlashish an’anasi kengayayotgan bir paytda, har bir davlat 
eksport va importni tartibga solishning ma’lum instrumentlarini 
saqlab qolmoqdalar. Ularning asosiy maqsadi — tarkibiy qayta 
qurish va inqiroz davrining qiyinchiliklarini yengib o‘tish, milliy 
xavfsizlikni ta’minlash – takror ishlab chiqarish uzluksizligini 
ta’minlovchi (energetika, transport, aloqa va h.k.) va mamlakat 
mudofaa qobiliyati kabi strategik sohalarni moliyaviy ta’minlash, 
shuningdek, savdo sheriklardan munosib imtiyozlar olish hamda 
byudjet tushumlarini oshirishdan iborat bo‘lmoqda. Amaldagi 
bunday proteksionizm fiskal muammolarni hal etishdan ko‘ra, 
ko‘proq tarkibiy siyosat o‘tkazish vositasi hisoblanadi. 
Hozirgi sharoitda nafaqat erkin savdo g‘oyasi (erkinlashuv) bilan 
proteksionizm o‘rtasida qarama-qarshilik yuzaga chiqmoqda, balki 
milliy xo‘jalikni jahon xo‘jaligiga kirish samarasini maksimal tarzda 
ta’minlash maqsadida, xo‘jalikni tartibga solishning yuqoridagi ikki 
instrumentining optimal aralashmasidan foydalanilmoqda. Bunday 
aralashmaning shakl va nisbatlari, ma’lum vaqtdagi pragmatik 
manfaatlardan kelib chiqib aniqlanadi. 
Halqaro iqtisodiy munosabatlarda globalizatsiya bilan birga, 
integratsiya jarayonlarining yana bir shakli – ma’lum geografik 
joylashuvga asoslangan hududiy integrasiya yuz bermoqda. 
O‘sib boruvchi globallashuv, hududiylashuv, iqtisodiyotning 
transmilliylashuvi va integrasiya natijasida, eski – davlatlararo 
tartibga solish mexanizmi tubdan o‘zgardi. Mamlakatlar o‘rtasidagi 
iqtisodiy aloqalar ikkiyoqlama munosabatlar chegarasidan chiqib, 
ko‘pyoqlama tus olmoqda. 
Ammo, «milliy xo‘jalik majmui», «mamlakatning milliy 
iqtisodiy manfaatlari» tushunchalari o‘z ma’nosini saqlab qolmoqda. 

---

218 
Milliy xo‘jalik hamon ishlab chiqarish, almashuv, taqsimot va 
iste’mol, shuningdek, iqtisodiy faoliyatning asosiy markazidir. 
Har bir davlatning yillar davomida shakllangan o‘z tarixiy, 
iqtisodiy, ijtimoiy-madaniy rivojlanish xususiyatlari mavjud bo‘lib, 
boshqa mamlakatlarning tajribalarini ko‘r-ko‘rona ko‘chirib olish, 
yoki xalqaro tashkilotlar tomonidan tavsiya etiladigan, iqtisodiy 
rivojlanishning hamma uchun umumiy retseptlarini qo‘llash, 
samarasiz va iqtisodiy vaziyatni izdan chiqarishi mumkin. 
Umuman olganda, moliyaviy globallashuv sharoitida jahon 
xo‘jaligiga integratsiyalashuvda rivojlangan mamlakatlarning ilg‘or 
tajribalariga tahliliy yondashish va ushbu tajribalarni milliy 
xususiyatlar bilan eng optimal tarzda uyg‘unlashtirish maqsadga 
muvofiq sanaladi.