Личинка хордалилар (Urochordata) ¸ки šобиšлилар (Tunicata) кенжа типи

Nafas olish organlari. Qushlardagi singari sutemizuvchilarda ham yagona nafas olish organi o`pka hisoblanadi. Sutemizuvchilar teri-qon tomirlari orqali 1% kislorodni qabul qiladi. Tashqi burun teshigi orqali kirgan havo ichki burun teshigi - xoanalar orqali hiqildoqqa o`tadi (210-rasm).
Hiqildoqda tovush pardalari joylashgan. Hiqildoq dorzal (orqa) tomonidan uchlari bir-biriga qo`shilmagan bir qancha tog’ay halqalardan tashkil topgan uzun naysimon nafas olish nayi yoki traxeyaga qo`shiladi. Ko`krak qafasida traxeya ikkita nayga bo`linadi, bu nayning har biri tegishli o`pkaga kiradi. Bu naylar bronxlar deb ataladi va faqat amniotalardagina bo`ladi. O`pkada bronx-lar diametri borgan sari kichrayib boruvchi ingichka naychalarga tarmoqlanib, yupqa devorli alveola (pufakcha)lar bilan tugaydi (211-rasm).
Alveolalarning devorlarida mayda qon tomirlari joylashgan bo`lib, shu yerda gaz almashinuvi jarayoni sodir bo`ladi. O`pkaning alveolyar tuzilishi faqat sutemizuvchilar o`pkasi uchun xos. Alveolalar qon tomirlarga juda boy. Alveolalar soni har xil bo`ladi. Yirtqichlarda 300-500 mln ta, harakatchan yalqovlarda esa 6 mln ta bo`ladi. Nafas olish soni ham hayvonlarning katta-kichikligi va moddalar almashinuviga bog’liq. Masalan: otlar 1 minutda 8-16 marta nafas oladi, odam 15-20, kalamush 100-150, sichqonlar 200 marta nafas oladi. Sutemizuvchilarning nafas olishi havo haroratiga ham bog’liq bo`ladi. Bu sohada Kalabuxova (1944) ma`lumotlari dalil bo`la oladi. Tulki +5-10⁰C da 1 minutda 26 marta, +15-20⁰C da 29 marta, +25⁰C da 39 marta nafas oladi va hokazo. O`pka ko`krak bo`shlig’ida bronxlarga osilib turadi. Sutemizuv-chilarning ko`krak qafasi qorin bo`shlig’idan gumbaz shaklidagi muskul devorli to`siq-diafragma orqali ajralgan. Nafas akti sutemizuv-chilarda, xuddi barcha amnio-talardagiga o`xshash ko`krak qa-fasining kengayishi va torayishi, shu bilan birga, diafragmaning pastga tushishi, elastik o`pkalarning kengayib havoni ichiga tortishi bilan ham sodir bo`ladi. Nafas chiqarish jarayonida ko`krak qafasining devori siqilib diafragma ichkariga gumbazsimon botib kiradi. Natijada ko`krak qa-fasining umumiy hajmi kichrayib, undagi bosim ortadi va o`pka siqilib uning ichidagi havo chiqib ketadi.