|
Suvdagi tuz miqdorining baliqlarga ta`siri. Dengiz suvlari tarkibida, asosan xlorid tuzlari, ya`ni osh tuzi va magniy xlorid hamda anchagina magniy sulfat tuzi bo`lishi bilan xarakterlanadi. 1000 qism dengiz suvida o`rtacha 35 qism har xil tuzlar bo`lishi mumkin. Mana shu tuzlardan 90% xlorli tuzlarga to`g’ri keladi. Chuchuk suvlarda esa xlorid tuzlar juda oz miqdorda bo`ladi. Har xil dengizlarda suvning sho`rlik darajasi turlicha bo`ladi. Masalan: daryo suvlari bilan chuchuklashgan Boltiq dengizida 1000 qism suvga 7 qism tuz to`g’ri keladi. Qora dengizda esa 1000 qism suvga 45 qism, Kaspiy dengiznig qorabo`g’oz ko`rfazida 1000 qism suvga 200 qism tuz to`g’ri keladi va bunday suvlarda hech qanday hayot bo`lmaydi.
Baliqlarning har xil turlari turlicha tuzli suvlarda yashashga moslashgan, ya`ni ular chuchuk suvdan tortib 70 qism va undan ham ko`proq tuz to`g’ri keladigan suvlarda yashaydi. Ayrim tur baliqlar suvdagi tuz miqdorining yuqori bo`lishiga chidasa, boshqa tur baliqlar esa suvda tuz miqdori sal yuqori bo`lsa ham nobud bo`ladi. Masalan: buqa baliqlar, kaspiy nina balig’i 1000 qism suvda 60 qismgacha tuz bo`lgan suvlarda yashaydi. Chuchuk suv baliqlaridan tikan qanotli baliqlar, qilquyruqlar 0,2-0,3% tuzli suvda ham nobud bo`lishi mumkin. Ko`pgina o`tkinchi baliqlar esa suvning har xil darajadagi sho`rligiga moslashgan bo`ladi.
Suvning tovush o`tkazuvchanligi juda kuchli. Baliqlar bundan yaxshi foydalanadi, ya`ni ularda tovush signalizatsiyasi kuchli rivojlangan. Baliqlarda suvda tovush orqali bir-birlariga signal berish yaxshi rivojlangan. Bir turdagi baliqlar suvda tovush chiqarib bir-birlariga informatsiya beradi. Shuni ham aytish kerakki, baliqlar chiqaradigan tovushlar exolokatsiya ahamiyatiga ham ega bo`lishi mumkin. Yana shu narsa qiziqki, suvning ovoz o`tkazish xususiyati havoning ovoz o`tkazish xususiyatiga nisbatan 4,5 marta ko`p.
Baliqlarning asosiy ekologik guruhlari. Baliqlarning ekologik guruhlarini aniqlash uchun avvalo baliqlarning suvdagi tuz miqdoriga bo`lgan munosabatini va suv havzalaridagi yashash joylarini bilish kerak. Suv muhitida yashash sharoitlarining har xil bo`lishiga qaramasdan, baliqlarni uchta ekologik guruhga bo`lish mumkin: pelagik, abissal va litoral.
1. Pelagik (ochiq suv muhitida yashovchi) baliqlar suvning yuzasidan boshlab 150-200 m chuqurlikkacha boradigan suv bag’rida yashaydi. Ularning ko`pchiligi juda ham faol va tez suzadi. Gavdasi uzun duksimon bo`lib, suvda suzib yuruvchi organizmlarni qidirib topib oziqlanadi va suv bag’riga yoki suv qirg’oqlariga yaqin sayoz joylarda ko`payadi. Bu baliqlar ochiq suv muhitida yashaganliklari uchun juda tez suzadi. Pelagik baliqlar ekologik guruhiga akulalar, makrel, lososlar, tunetslar, sardinalar, seldlar, yelkan baliqlar, treskalar, oq sla, siglar va uchar baliqlar kiradi. Yelkan baliqlarning juda uzun va baland orqa suzgich qanoti bo`lib, baliq suzganda bu suzgich qanoti suvdan tashqariga chiqib turadi va shamol ta`sirida harakatlanadi. Uchar baliqlar esa dushmandan saqlanish uchun kuch bilan suvdan havoga sakraydi va ko`krak suzgich qanotlarini havoda keng yoyib, dengiz ustidan 200 m va ba`zan 400 m masofaga ucha oladi. Pelagik baliqlarga passiv holda yashovchi oy baliq ham kiradi. Pelagik baliqlarning orqa tomoni qoramtir, qorin tomoni kumushsimon rangda bo`ladi, lichinkalari esa tiniq shisha rangiga o`xshash bo`lib, ular dushman ko`ziga ilinmaydi.
2. Litoral baliqlar guruhi. Bu guruhga kiruvchi baliqlar suv havzalarining qirg’oqlariga yaqin joyda, ya`ni sohil yaqinida va suv tubi bilan ma`lum darajada bog’langan holda yashaydi. Bu yerda ular oziq topadi, yashaydi, ko`payadi. Suv tubidagi har xil toshlar, marjon orollaridagi yoriq kovaklari, suv o`tlari, qum va balchiqlar bu baliqlar uchun boshpana hisoblanadi. Pelagik baliqlar guruhiga qarshi o`laroq, litoral guruhiga kiruvchi baliqlar kam harakatchan. Bu baliqlarning tuzilishi va ko`rinishi ham har xil, ya`ni ba`zilarining gavdasi yapaloq bo`lib, suv tubida yashaydi. Litoral baliqlar guruhiga skatlar, kambalalar, dengiz shayton baliqlari, dengiz buqacha baliqlar, dengiz kuchukchalari kiradi. Bu baliqlarning ko`zlari ma`lum darajada yuqoriga qaragan, og’zi esa oziqlanish usuliga qarab yoki yuqoriga qaragan (dengiz shayton balig’i) yoki pastga qaragan (skatlar) bo`ladi. Hayotining ko`p qismini suv tubida o`tkazadigan baliqlarning gavdasi yapaloq va og’zi bilan ko`zi yuqoriga qaragan bo`ladi. Litoral guruhiga kiruvchi baliqlarning ko`pchiligida shakli o`zgargan suzgich qanotdan yuzaga kelgan so`rg’ichlari bo`ladi. Suv tubida yashaydigan turlarida esa (dengiz shayton balig’i, uch tikanli baliq) ko`krak suzgich qanotlari suv tubida o`rmalab yuruvchi harakat organiga aylangan. Chuchuk suvda yashaydigan litoral baliqlar guruhiga ko`pchilik karpsimonlar ham kiradi. Suv tubida yashab, suv tubini kavlab ovqat topadigan turlarida tuyg’u vazifasini bajaradigan mo`ylovlari bo`ladi. Har xil laqqa baliqlar, peskar va zog’ora baliqlar shular jumlasidan hisoblanadi. Suv tubidagi balchiqni kavlab yashaydigan ayrim baliqlarning gavdasi ilonga o`xshab uzun bo`ladi. Bunday baliqlarga ilonbaliqlar, vyun, lepidosiren, protopteruslar kiradi.
Suv tubida yashaydigan nihoyatda g’alati shakldagi baliqlardan dengiz toychasini ham aytib o`tish kerak. Ular suv o`tlari orasida gajjakka o`xshash dumi bilan suv o`tlariga o`ralib yashaydi. Suv tubida yana gavdasi qattiq pantser (kosa) ichiga joylashgan kuzovkalar ham uchraydi. Suvning qirg’oq qismida yashaydigan buqa baliqlar, dengiz itchalari, sakrovchi loyqa baliqlar va anabas, ya`ni o`rmalovchi olabug’a baliqlarning yashash tarzi ham g’alati. Masalan: dengiz itchalari dengiz to`lqinlari kelib urilganda suvga ko`milib, to`lqin qaytganda ochilib qoladigan toshlar ustiga chiqib o`tiradi. Sakrovchi loyqa baliq bilan anabas, asosan Hind va Tinch okeanlarining tropik qismidagi tagi loyqa bo`lgan suv havzalarining qirg’oqlarida yashaydigan kichkina baliqlar bo`lib, ular hasharot izlab suvdan quruqlikka chiqadi va go`shtdor ko`krak suzgich qanotlari yordamida qirg’oqdagi toshlar, daraxtlar ildizlari ustiga chiqib bir necha soatgacha turadi. Bu paytda terisi orqali nafas oladi. Ularning ko`zlari havoda ko`rishga moslashgan (68-rasm). Tropik Osiyo daryolarida yashaydigan anabas suvdan quruqlikka chiqib, uzoq masofaga o`rmalab ketadi va jabra qopqoqlaridagi tikanlari yordamida xurmo daraxti tepasiga chiqadi. Anabaslar bunday paytda jabra bo`shlig’idagi qon tomirlari bilan ta`minlangan labirint, ya`ni yupqa suyak plastinkalari orqali nafas oladi.
Nihoyat, ikki xil nafas oluvchilar ham shu guruhga kiradi va ular suvdan tashqarida bir necha oylab uxlab yotadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
