Личинка хордалилар (Urochordata) ¸ки šобиšлилар (Tunicata) кенжа типи

229-rasm. Xartumlilar: A-Afrika fili, B-Hindiston fili.

Fillar ancha harakatchan, oddiy qadamlab yurganida soatiga 6 km tezlikda yuradi, qo`rqqanda yoki hujum qilganda soatiga 30 km tezlikda chopadi. Ammo bunday tezlikda ular uzoqqa yugura olmaydi, faqat 100 m gacha yugura oladi, xolos.

Fillar har 4-5 yilda bir marta homilador bo`lib og’irligi 100 kg, bo`yi 80-85 sm keladigan bitta bola tug’adi, tug’ilgan bolasi 2 soatdan keyin dastlabki qadamini tashlaydi. Urg’ochi fil bolasiga juda mehribon, uni boqadi, cho`miltiradi va himoya qiladi. Homiladorlik davri 22-24 oyga tug’ri keladi. Fillar 12-16 yilda jinsiy voyaga yetadi.
Xartumlilardan xo`jalik ishlarida foydalaniladi. Soni kamayib ketganligi sababli ayrim joylarda muhofazaga olingan.
Primatlar (Primates) turkumi. Bu turkumga 200 dan ortiq tur kiradi. Primatlar turkumi ajdodlari qadimgi hasharotxo`rlar turkumining vakillari bo`lgan. Ularning uzunligi 9-12 sm dan (tupay, uzuntovonlar) 200 sm gacha (gorilla) va og’irligi 60 g dan 180-200 kg gacha boradi.
Primatlarning tuzilishi ajdodlarining daraxtlarda yashaganligidan dalolat beradi. Ular, asosan 5 barmoqli, bosh barmog’i boshqa barmoqlariga qarama-qarshi qo`yilgan, oldingi oyoqlari juda harakatchan. Ko`pchilik primatlarning tirnoqlari yassi, kaft va tovon terisida har bir hayvonning o`ziga xos chiziqlari bo`ladi. Gavdasi har xil rangli yung bilan qoplangan. Ko`pchilik turlarining dumi bor, ba`zilarining dumi bo`lmaydi (odamsimon maymunlar va odam). Bosh miyasi va sezgi organlaridan eshitish hamda ko`rish organlari yaxshi rivojlangan, hid bilish organi kuchsiz. Ikkala ko`zning yuzni oldingi qismida joylashganligi sababli ular binokulyar ko`rish (ikki ko`z yordamida ko`rish) xususiyatiga ega.
Bosh miya yarimsharlari sirtida egatchalar va pushtchalar bor. Bosh miya yarimsharlari po`stloq qismining ensa (ko`rish bo`lagi), peshona va chakka (muskul harakati va ovoz apparatini boshqaradigan markazlar) hamda tepa qismi yaxshi rivojlangan. Miya hajmining yiriklashuvi va oldingi oyoqlar funktsiyasining murakkablashuvi jag’larning qisqarib, bosh qismining yuzga nisbatan kichrayishiga olib kelgan. Primatlar tovonda yuradi. Primatlar, asosan Osiyo, Afrika va Amerikaning tropik o`rmonlarida tarqalgan. Ular gala-gala bo`lib yoki oila bo`lib hayot kechiradi. Primatlar ancha murakkab hatti-harakatlar, imo-ishora va ovozlar yordamida o`zaro muloqat qiladi, kunduzi faol bo`ladi, aralash ozuqa, ko`proq o`simliklar bilan oziqlanadi. Yil davomida ko`payadi, 1-3 tadan bola tug’adi. Bo`g’ozlik davri 4-10 oy. Sut bezlari so`rg’ichlari bir juftdan uch juftgacha (tupaylar, lori). Primatlar boshqa sutemizuvchilarga nisbatan odamlarga eng yaqin, ya`ni birinchi (primat-birinchi so`zi shundan olingan) hisoblanadi.
Primatlar turkumi 2 ta kenja turkumga, ya`ni tuban primatlar yoki chala maymunlar (Prosimii) hamda yuksak primatlar yoki maymunlar (Anthropoidae) kenja turkumlariga bo`linadi.