Lendiriw mákemeleriN

1.3. UlÍwma orta bilimLENDIriw mákemeleriN basqarÍwDA BASSHÍLÍQ iskerligi

Biz jumısımızdıń bul bóliminde ulıwma orta bilimlendiriw mákemeleri basqarıwı boyınsha izleniwler hám baqlawlar alıp barǵan ilimpazlardıń pikirleri hám kóz qaraslarınan kelip shıǵıp, búgingi kúnde respublikalıq bilimlendiriw mákemelerin basqarıwda basshılıq iskerligine itibar qaratılıwı barısında sóz etilgen.

Házirgi waqıtta respublikamızda bazar ekonomikası qatnasıqlarına ótiw arqalı rawajlanǵan mámleketler dárejesinde rawajlanıwımız bilimlendiriw mákemelerinde tuwrı jolǵa qoyılǵan reformalar, sol bilimlendiriw mákemelerinde xızmet alıp barıp atırǵan basshılardıń basqarıwshańlıq qábiletine baylanıslı. Basshılıq iskerliginiń nátiyjeliligine basshı shaxstıń oylawı, aqıl-oyı da tuwrıdan-tuwrı baylanıslı boladı. Oylaw basshıǵa keń hám tereń pikirley alıw, jaqsını jamannan, paydanı zıyannan, áhmiyetlini áhmiyetsizden qátesiz ajırata alıw imkaniyatın beredi.
Hár bir mákemeniń iskerligindegi nátiyjelilik, birinshi gezekte, jámááttegi shaxslararalıq múnásibetlerdiń qanshalıq tuwrı shólkemlestirilgeni yaki shólkemlestirilmegenligine baylanıslı.
Hár bir basshı pedagogikalıq sistemanı basqarar eken, eń aldı menen ondaǵı mashqalalar hám sistemadaǵı aǵzalardıń pedagogikalıq-psixologiyalıq ózgesheliklerin biliw qábiletine iye bolıwı kerek.
Basshılıq stilleri hám onıń mazmun-áhmiyetine basshı óz basqarıw iskerliginde abzal bilgen hám tiykarlanǵan barlıq usıllar hám háreketlerdiń taktika hám strategiyalarınan quralǵan sistema sıpatında qaraladı. Bunda bir tárepten strategiyalar menen basqarıw iskerligi mazmunı, basqa tárepten bul sistemanıń ózi, insan iskerligi ortalıǵında túrli áhmiyetke iye bolǵan háreketler hám sonıń menen birge professional iskerlik basqarıw subyetiniń rawajlanıwı, qánige sıpatında qáliplestiriwinde de áhmiyetli orın tutadı.
Basshınıń oǵan boysınıwshılarǵa qaray tásir kórsetiwi hám gózlegen maqsetke erisiwge olardı úndewinde óz ara múnásibetler tómendegilerge tiykarlanıp anıqlanadı:
- qararlar qabıl etiw barısında boysınıwshılardıń qatnasıw dárejesi;
- boysınıwshılardıń maǵlıwmatlar hám informaciyalar menen támiyinleniwi;
- basshı tárepinen qollanılıp atırǵan jumıs stilleri, yaǵnıy anaw yaki mınaw máseleni sheshiwde onıń ózine tán jantasıwı.
Liderlik – bul shaxstıń jeke jetikliginiń (jeke jetiklik – jeke kámalǵa keliw, individual joqarı ruwxıylıq, shaxstıń sociallıq hám ruwxıy-etikalıq bárkámallıǵın ańlatıwshı túsinik¹) adamlar minez-qulqına tásir etiwine tiykarlanǵan topar, jámááttegi sociallıq-psixologiyalıq process bolıp tabıladı.
Liderlik tiykarınan úz ózgeshelikke iye:
1. Emocional lider.
2. Isenimli lider.
3. Informativ lider.
Emocianal lider topardıń júregi bolıp, hár bir insan oǵan kewil aytqanday bolıp múrájat etiwi, “onıń kókiregine bas qoyıp jılawı múmkin”.
Isenimli lider topardıń qolları bolıp, ol jumıstı shólkemlestiredi, jumıs yuoyınsha áxmiyetli baylanıslardı júzege keltiredi, jumıstıń jetiskenligin támiyinleydi.
Informativ lider (topardıń miyi)ge barlıq sorawlar menen múrájat etiwi múmkin, sebebi ol hámme nárseni biledi, túsinedi, túsindiredi.
Basshı ámelge asıratuǵın basqarıw funkciyaları tómendegiler esaplanadı: jobalastırıw, shólkemlestiriw, qadaǵalaw.
Jobalastırıw – basqarıw iskerliginiń baslanıwı hám tiykarı. Tayar jobalar neniń qashan hám kim tárepinen orınlanıwın kórsetip turadı.
Jobalastırıw ótmishtegi rawajlanıw, házirgi sharayatlardı talıqlaw hám keleshekke real wazıypalardı qoyıwdı názerde tutadı.
Shólkemlestiriw – sistemanı júzege keltiriw bolıp, bunda umtılıwshı toparlar, ekonomikalıq qatnasıqlar hám texnikalıq qurallar komponentleri logikalıq túrde bir-birine baylanısqan boladı.
Qadaǵalaw – jumıs iskerligin tártipke keltiriw, klassifikaciyalaw, hádiyselerdi aldınnan belgilengen forması boyınsha bahalaw bolıp tabıladı. Qadaǵalaw járdeminde sociallıq-psixologiyalıq obyektler, olar ushın ulıwma bolǵan ózgesheliklerdiń anıq dárejesine qarap (ekspertlik bahalaw) dáslepki klassifikaciyalaw ámelge asırıladı.
Usı orında basqarıw mádeniyatı, basqarıw ruwxıylıǵı túsinikleri haqqında toqtalıp ótsek.
Basqarıw mádeniyatı – basqarıw hám basshılıq tarawındaǵı belgili bir maqsetke erisiw jolında insanıylıq dárejesin júzege shıǵarıwǵa qaratılǵan mádeniy-ruwxıy ilajlar toplamı. Basqarıw mádeniyatı xızmetkerler iskerligi, maqsetleri hám olardıń qádiriyatların esapqa alǵan halda basqarıwdı ámelge asırıw esaplanadı².
Basqarıw ruwxıylıǵı – ruwxıylıq principleriniń basqarıw tarawında kózge taslanıwı, basshıǵa tán ruwxıy pazıyletler, jámiyet hám mámleket turmısı, barlıq tarawlardaǵı basqarıwdıń ruwxıylıq talaplarına sáykes bolıwın ańlatıwshı túsinik³.
Basqarıw stilleri mashqalasın úyreniwde biz sol másele boyınsha alǵa súrilgen pikir hám kóz qaraslar Ábiw Nasr Farabiydiń “Aqıl haqqında”ǵı kitapshası, Ámir Temurdıń “Temur tuzukleri” shıǵarması, Áliysher Nawayı shıǵarmalarında hám zamanımız ilimpazlarınan N.Boymurodovtıń “Basshılıq psixologiyası”, M.Qoplonova, O.Avlaevtiń “Basqarıw psixologiyası”, J.Yuldoshev, S.Usmonovlardıń “Bilimlendiriw menejmenti”, R.Ahlidinovtıń “Mektep basqarıwında ishki qadaǵalaw”, N.Komilov hám t.b. “Basshı hám xızmetker” sıyaqlı ilimiy miynetlerinde kóriwimiz múmkin.
Ulıwma orta bilimlendiriw mákemeleri direktorınıń áhmiyetli pazıyleti onıń jaqsı oqıtıwshı hám metodist bolıwında. Ulıwma orta bilimlendiriw mákemeleri direktorı jumıs iskerliginde oqıtıwshılar hám oqıwshılar jámáátiniń sırlas ustazı bolıwı kerek. Direktorlıq pazıyleti hám intasın hesh bir joqarı oqıw ornı tárbiyalamaydı. Onı turmıstıń ózi tábiyat hám jámiyetti baqlaw kóz qarasınan qáliplestiredi.
Basshılıq tómendegi kestede berilgen ámeller orınlanıwın talap etedi.
Basqarıwshı ádebiniń ózine tán nızamlıqları tómendegilerden ibarat:
- kásibin hám balalardı súyiw;
- ózi sabaq beretuǵın pán, onı oqıtıw teoriyası hám metodikası, pedagogika, psixologiya hám ideologiyaǵa tiyisli tereń bilim, joqarı ruwxıy mádeniyatqa iye bolıw;
- shaxstıń etikalıq pákligi;
- pedagogikalıq takt, qatnas ádebi qaǵıydalarına iye bolıw;