Lektsiyalar toplami

Tarli tartqishli saz a`spablar topari. 
Girjek-tarli saz a`sbaplari qatarinan a`hmiyetli oring`a iye a`sbaplardin` biri. Girjekler-
o`zbek, qaraqarpaq, tu`rkmen, ta`jik, a`zerbayjan, armiyan ha`m tag`i basqa xaliqlar arasinda 
ken` tarqalg`an tartqishli muzikaliq a`sbap. Girjek qaraqalpaqlar arasinda tekte baqsilarg`a 
qosilip «janapayshi» retinde qollanilip keldi. Qarqalpaq girjeginde basqa xaliqlardin` girjeginen 
o`zgesheligi to`rt tar ornina u`sh tar tartiladi, onin` u`stingi eki tari bir seske, al to`mengi bir tari 
bolsa o`z aldina ayriqsha rol`di atqarip, namanin` barliq jo`nelisi sonin` menen shertiledi. 
Qurilisi boyinsha girjek negizinen eki bo`lekten turadi.Qabaqtan yamasa ag`ashtan islengen 
gewdesi ha`m da`stesi. Girjektin` gewdesi domalaq bolip, kokos g`ozasinan, suw qabaqtan ha`m 
tut yamasa jiyde ag`ashinan islenedi. Qabaqtin` bir qaptali ashiq bolip, onin` beti ilaqa baliqtin` 
terisi yamasa maldin` ju`rek perdesi menen qaplanadi. Girjektin` da`stesindegi u`sh qulag`i 
simlarda turadi. Tarlar tartqish arqali terbeliske keltiriledi. Girejektin` tartqishi da qobizdin` 
tartqishina uqsas boladi, biraq tartilgan qil jin`ishkelew bolip keledi. Girjek qulaqlardi buraw 

---

arqali sazlanadi. Qaraqalpaq girjeginin` tarlari duwtardin` tarlarina u`nles bolip sazlanadi.
Girjekte-qaraqalpaq muzikasinin` atqariliw usillarina, texnikasina iykemlestirilgen.
Girjektin` 
birinshi tari duwtardin` birinshi tarindag`i besinshi perdesine u`nles boladi, ekinshi tari 
duwtardin` birinshi tarina u`nles boladi, u`shinshi tari duwtardin` ekinshi tarina u`nles sazlanadi. 
Biraq girjektin` tarlari duwtardin tarlarina qarag`anda bir oktava joqari ses beredi. Bunday etip 
sazlaw atqariwshig`a girjekti shertkende duwtarg`a qosip shertiwge an`sat boladi ha`m duwtar 
menen ansambl` du`zilip, nama gu`n`irenip shig`adi. Gijrektin` ses ko`lemi eki oktava 
aralig`inda boladi. Al, ha`zirgi A.I.Petrosyants ta`repinen rekonstruktsiyalang`an (qayta 
islengen) qaraqalpaq xaliq sazlarinin orkestrinde qollanilip kiyatirg`an girjek to`rt tarli bolip, 
onin` diopazoni to`rt oktavag`a shekem baradi. Girjek duwtar siyaqli tut ag`ashinan oyilip 
islenedi, qaqpag`i ilaqa baliqtin` bas terisi menen qaplanadi. Gewdesi u`lkeyttirilip, sesti 
ku`sheydi, texnikaliq mu`mkinshilikleri artti ha`m girjektin` topari payda boldi. Solay etip, girjek 
janapayshi a`sbaptan, jeke atqariwshi a`sbaplar qatarinan orin aldi.
Sesti xromatikaliq qurilista 
bolip kvintag`a sazlanadi. 
Tarli tartqishli a`spablar topari-qobiz, girjek xaliq saz a`spablarinin` jan`adan 
jetilistirilgenliginin` natiyjesi desek boladi. Olardin` tiykarinda qobiz ha`m girjeklerdi ha`r tu`rli 
a`wladi yag`iniy al`tler, baslar ha`m kontrabaslar payda boldi. Konstruktorlar simfoniyaliq 
orkestrdegi tarli tartqishli a`spablar toparinin` du`ziliwindegi ta`jiriybe ha`m jetiskenliklerdi 
u`yrenip ha`m esapqa alip, tarli tartqishli a`spablar a`wladin du`ziwde tiykarg`i saz a`spablardin` 
milliy o`zgesheligin saqlap qaliwg`a eristi. Qobizlar ha`m girjekler a`wladi, simfoniyaliq 
orkestrdegi tarli tartqishli a`spablar topari menen ko`p uqsasliqlar bar. Olardin` menzura 
boyinsha uqsaslig`i, ashiq tarlardin` sazlaniwi ham seslerdin ko`lemi boyinsha da uqsas bolip 
keledi. A`lbette eki qoldin` atqariwshiliq texnikalarinda da uqsasliq boladi. Ha`zirgi tarli 
tartqishli xaliq saz a`spablarinin` atqariwshilari, skripka, violanchel` ha`m kontrabas 
a`spablarinin` tartqishlarinan (smichok) ken` paydalanadi.