1 Biologiyaning ilmiy-izertlew usillarina kuzetiw, salıstırıw, tariyxıy, ekspremental usillar kiredi

1-bile tbiologiya
1) Biologiyaning ilmiy-izertlew usillarina kuzetiw, salıstırıw, tariyxıy, ekspremental usillar kiredi.
Baqlaw usulinin daslepki usillardan bo'lib, bu usul jardeminde tiri organizmlerdin mugdari
Sapa ko'rsetkishlerin tariflash múmkin. Baqlaw usilli bugungi kunde de óz áhmiyetin
joǵatpaǵan.
Salıstırıwlaw usılı. Bul usılda alınǵan malumotlar kletka teoriyası, biogenetik hám násillik
Ózgeriwshenlikning gomologik qatarlari nizami payda etilgen.
Tariyxıy usul Ch.Darvin ati mn baylanisli. Bul usul biologiyada teren` sipati o'zgeriwlerdin` juzege
Keliwine sebeb bolgan amellerin uyrenedi. Usı usul.járdeminde organik dunyaning evolitsion
Táliymati jaratildi.
Ekspremental. Orta asirler de Abu Ali ibn Sino baslag`an bolsa, fizika ham ximya panleri ravnaqi
Sebepli ken` qo'llanila basladı.
2) Ribonukleinkislata-RNK. RNKyadro, sitoplazma, mitoxondriya, plastida ham ribosomalar quraminda
ushraydı. Nuklein kislotalar 2 turli bo'ladi DNK-dezoksi ribonuklein kislota ham RNK-ribonuklein
kislota. Nuklein kislotalardıń biologik ahimiyeti o`mirde úlken. Olar hujayra beloklarınıń
sintezlanisida, násillik axborotlarning nasilden nasilge o`tiwin taminleydi
3) AA-yumoloq
aa-noksimon
BB-qızıl
bb-sarı
AaBbxAaBb
Bunda9 :3:3:1 nisbatbo'ladi
_________________________________________________
2-bilet biologiya
1) Tiriliktiń dúzılıw dárejelerinihozirgizamon biologiyafanimalekula, kletka, organizm,
populyatsiya-tur, biogeotsenozvabiosferadarajlarigabo'libo'rganadi.
Molekulabosqichidaaynantirikmateriyauchunxosbo'lganquyoshnurienergiyagaaylanishi,
yaǵnıymoddavaenergiyaalmashinuvi, násillikaxborotberilishikuzatiladi.
Kletkadarajasidairsiyaxborotberilishi, elementvaenergiyaalmashinuvivatiriklikningbir
pútkilligita'minlanadi.
Organizm. Tirilikningorganizmdarajasiningbirligiindividhisoblanadi.
Populatsiya-tur. Bir tur arealida uzaq múddetten berli jasap kiyatırǵan, basqa
populyatsiyalardanalohidalashganerkinchatishibserpushtnaslberadiganindividlaryig'indisigapopulyatsiyadeyiladi.
Biogeotsenoz. Onıńasosiyvazivasienergiyato'plashvatarqatish.
Biosfera. Biosferaningelementarbirligibiogeotsenozhisoblanadi. Bujarayondabarchamoddava
energiyanindavriyaylanishikuzatiladi.
2) ATF-Adenozintrifosfatkislota. BirmalekulaATF40 kkjenergiyahosilqiladi. ATFham dúzilisi
táreptennukleotidlarqatorigakiradi. UAzotliasos (adenin) uglevod (riboza) vafosfatkislota
qaldıg'idantashkiltopgan. MitoxondriyavaXloroplastlardako'pmiqdoraATFajraladi.
3) Pishentayoqchabakteriyasinimikroskopdako'rish.
Jumıstıńmaqsadi. Pishenbakteriyasinimikroskopdako'rish.
Kereklijihozlar. Mikroskopvaubnishlashuchunzarurjihozlar, pishenivitmasi, metilinko'k
bo'yog'iakvariumdevoriyokiko'lmaksuvdanolingansuvo'tlar.
Jumıstıńborishi.
1. Kolbagasuvbnbirgabirnecapichanbo'laklaridansolingvakolbaningog'zinipaxtabn
tuyıqiting
2. Kolbadagiaralashmani15 minutdavomidaqaynating.
3. Qaynatilganaralashmanifiltrlab20 -25 Charoratdabir neshekunsaqlang.
4. Ónimbo'lganaralashmanisirtidagiyubqapardadanshishanaychayordamidabirbo'laginiolib
kógeripuyumoynasigajoylashyiring.
5. Qoplagichoynaostigasuyultirilgansiyohyokimetilensinkasi (ko'kbo'yoq) tóbeizing.
6. Hawarangostidaharakatchabakteriyalarbnbirgayaltiroqovalsimontanachalarya'nisporalar
hamko'rinadi.
_________________________________________________
3-biletbiologiya
1) viruslar. 1892-jıldarusolimiD. I. Ivanovskiytamakio'simligidauchraydigantamakimozaikasi
depataluvchikasallik
qozǵawtıwshısiningo'zigaxosxususiyatlarinianiqladi. Usıkashfiyotlarhayotninghujayrasiz
formaları, yaǵnıyyangifansohasi—virusologiya (viruslardı
uyreniwshi) páninvujudgakelishigasababbo'ldi. viruslarinsonhayotigakattaxavfsoladi. Olar
talayǵana
juǵımlıqasalliklar (gripp, qutırıw, sarı keselligi, ensefalit, qızılsha hám basqalar ) dıń
qozǵawtıwshılarihisoblanadi. viruslarfaqat
kletkalardayashaydi. Olarhujayraichiparazitlari bolıp tabıladı. KletkaviytuzilishdagiorganizmlardaDNK
vaRNKkabinukleinkislotalarbo'lib, viruslardaularningfaqatbiriuchrashimumkin. Soǵanko'ra
viruslarDNKyokiRNKsaqlovchiguruhlarga
ajratıladı. Bakteriofag, adenoviruskabiviruslarDNKgaega, ensefalit, qızılsha, qızılsha, qutirish,
grippkabikasalliklarnikeltirib
shıǵaradıganviruslardaRNKbo'ladi. virusqobig'ikapsiddebataladi.
2) Tiriorganizmlartarkibidagiturli-rayonkimyoviymoddalar
túrme-túrreaksiyalarnatijasidadoimiyravishdao'zgaribturadi.
Bujarayonmoddalaralmashinuviyokimetabolizm depataladi. Elementlaralmashinuvibir-birine
keri, lekino'zarobog'langan
ikkijarayonnio'zichigaoladi. Bularassimilyatsiya (anabolizm,
plastikalmashinuv) vadissimilyatsiya (katabolizm, energetikalıq
almasinuv) reaksiyalaridaniborat. Energetikalmashinuv (katabolizm). Kletkadaboradigan
bólekleniwjarayoninidissimilyatsiya, katabolizmdebhamataladi. Bujarayonidamoddalarning
bólekleniwi, yaǵnıyoqsillarni
aminokislotalarǵa, kraxmalglukozaga, maylaryog'kislotasiva
glitseringacha bóleklenedi. Dissimilyatsiya processinde energiyaajraladi. Bul reaksiyalardıń
biologikahamiyatishundaki, olarhujayranienergiyabilanta'minlaydi. Harqandayharakat, plastik
almasinuvjarayonienergiyasarfibilanamalgaoshadi.
Bólekleniwreaksiyalariningyig'indisihujayradaenergiya
almasinuviyokidissimilyatsiyadeyiladi.
3). Kók-jasılsuvo'tinimikroskopdako'rish
Jumıstıńmaqsadi. Kók-jasılsuvo'tinimikroskopdao'rganish.
Kereklijihozlar. Mikroskopvaubilanishlashuchunzarurjihozlar,
akvariumdevoriyokiko'lmaksuvdanolingansuvo'tlar.
Jumıstıńborishi. 1. Akvariumdevoriyokiboshqako'lmaksuvtubidagisuvo'tlarihosilqilganyupqa
perdenininayordamidaoling.
2. Odanpreparattayyorlabmikroskopningavvalkichik, keyininen
úlkenobyektividakuzating.
3. Juqapardaingichkako'phujayraliiplardantashkiltopganiga
itibarbering.
4. Ipchalarko'k-jasılrangdabo'lib, olardıńtebranayotganligini
kishivakattaobyektivlardakuzating.
5. Úlkenobyektivdaharbiripchabirxildagimaydayadrosizvaxloroplastsizhujayralardan
dúzilgenligigae'tiborbering.
_________________________________________________
4-biletbiologiya
Prokariotlar—yadrosito'liqshakllanmagan, yaǵnıyhaqiqiy
yadroǵa iye bolmaǵan organizmler bolıp tabıladı. Prokariotlarga bakteriyalarva kók-jasılsuv oti
kiredi. Bakteriyalar. Bakteriyalaryersharidagisoddatuzilganeng
áyyemgivako'zbilanko'ribbo'lmaydigansoddaorganizmlarhisoblanib, kletkasıdayadro
rosmanashakllanmaganligihamda
ápiwayıko'payishi (bóliniwyo'li)menenxarakterli bolıp tabıladı, jınıslıqko'payishuchramaydi. Kletkapo'sti
mureinmoddasidaniborat. Olar1. Sharsimon-kokklar;2. Tayaqsimon-batsillalar;3. Buralgan
vibrionlar, spirillalarshundayshakllardabo'ladi. Bakteriyalarnoqulaysharoitdasporahosilqilish
ózgeshelikigaega. Bakteriyalarxavflikasalliklarniqo'zg'atadi. ókpesili, kók jótel, tırıspa, oba keseli, kuydurgi
vaboshqaxavflikasalliklarniqo'zg'atuvchibakteriyalarmavjud.
2) Energiya almasinuvi (dissimilyatsiya) processinde tiri orga nizmlarda elementlardıń
bólekleniwiro'yberadi. Buassimilyatsiyaningteskarisi bolıp tabıladı. Joqarımolekulalibirikmalarning
bólekleniwienergiyaajralishibilanboradi. Sonıńuchunenergiyaalmashinuvijarayoni
dissimilyatsiyadebhamyuritiladi. Tiriorganizmlarhujayrasidakechadiganenergiyaalmashinuvi
procesiniuchtabosqichgaajratishmumkin.
Birinshi basqısh — tayarlıq basqıshı, Ekinshi basqısh — glikoliz, yaǵnıy kislorodsız
(anaerob) bólekleniw, Úshinshibosqich-kislorodlı (aerob) bólekleniw, yaǵnıyto'laparchalanish
esaplanadı.
3) 4500 gglukozabo'lsauni180 gabo'lamiz1801 molglukozaningog'rligibo'lsak25 molglukoza
shıǵadı.
glikolizjarayonidaC6 H12 O6+2 H3 PO4+2 ADF=2 C3 H6 O3+2 ATF+2 H2 O
1 molglukozadan2 molsutkislotahosilboladibizda25 molglukozaborsutkislatanitopamiz
1 mol———2 mol
25 mol——x=50 molsutkislotahosilbo'larekan
_________________________________________________
5 biletbiologiya
1) Kók-jasılsuvo'tlar. Bubo'limgakiruvchisuvo'tlaro'simliklardunyosiningengqadimgivakillari
bolıp, ózinińjudasoddatuzilishi
menenboshqasuvo'tlardanfarqqiladi. Kletkasıdaxilma-xilpigmentlaruchraydi, lekinularorasida
ko'kfikotsianvayashilxlorofillpigmentlariko'proqbo'ladiKók-jasılsuvo'tlarbo'liminingbir
kletkalivakillariga
xrokokk (Chroccoccus), ipsimon
haldagivakillarigaossillatoriyani
(Ossillatoria), koloniyaliholdagivakillarigaesanostok (Nostoc) nimisol
qılıwmumkin. OraylıqAziyacho'llaridako'k-jasılsuvo'tlartuproqhosil
bolıwıjarayonlaridaqatnashadi. Olaratmosferadagierkinazotni
ózlestiriwxususiyatigaegavatuproqniazotgaboyitadi. YaponiyavaKitaydanostokningba'zi
túrleriozuqasifatidaishlatiladi.
2) Fotosintez. Quyashnurita'siridao'simliklarningyashilbarglaridakarbonatangidridbilansuvdan
quramalıorganikbirikmalarhosilbo'lishifotosintezdebataladi. Ósimliklerningfotosintez
procesiyeryuzidaquyoshenergiyasiniorganikbirikmalarning
ximiyalıq energiyasına aylantıriwshıbirdan-birvosita esaplana di. Ósimliklerdiń kosmik
áhmiyetiham anashunda bolıp tabıladı. Bujarayondahosilbo'ladiganorganikbirikmalartirikorganizmlar
ushın
azıqvaenergiyamanbaibo'libxizmatqiladi.
Fotosaintezikkibosqichdaniborat1-jaqtılıq2-qaranǵilıqbosqichlari bolıp tabıladı.
3) Ǵozasimontojlidigeterazigotalixo'rozbngulsimontojligeterazigotalitovuqchatishtirilibdi
birinshibo'libbelgilashkiritamiz
AABBAaBBAABbAaBbbo'lsayong'oqsimontojli
AAbbAabbbo'lsagulsimontojli
aaBBaaBbbo'lsano'xotsimontojli
aabbbo'lsaoddiytojlibo'ladi.
bizdamasalaberilishibo'yicha
AaBb x Aabb
bularquydagirasmboyichaduragaylanadi
sondaFen:3:3:1:1 nisbathosilbo'ladi
3 tayong'oqsimon3 tagulsimon1 tano'xotsimon1 taoddiy
_________________________________________________
6 -biletbiologiya
1) Zamarıqlarplastidalariyo'qgeterotroforganizmlar bolıp tabıladı. Olar
áyyemgi organizmler esaplanadı. Zamarıqlar parazit hám
saprofit
haldahayotkechiradi. Zamarıqlarning100000 gayaqinturlari
bar. Zamarıqlarsuvo'tlaridanxlorofillningyo'qligi, bakteri
yalardanesayadrogaegabo'lishibilanfarqqiladi. Zamarıqlarningvegetativtanasi
mitselliydeb
atalib, ualohidaipchalar, yaǵnıygifalaryig'indisidantashkiltopgan. Zamarıqlarningfoydaliturlari
da bar. mısalı :Uyıtqı, zammarrıq hám basqa zamarıqlar. Uyıtqızamburug'idan hamir
tayarlawdafoydalaniladi. Zammarrıqesaiste'molqilinadi.
2) Biologiksintezreaksiyalarningto'plamiplastikalmashinuv
dep ataladı. Element almasinuvida bul turning nomiuning mánisibilan baylanıslı :kletka
sırtdankelayotganoddiymoddalar
esabıgao'ziuchunzarurbo'lganbirikmalarnihosilqiladi. KletkadaDNKsintezi. DNKmolekulasi
ikkizanjirdantuzilganqo'shspiralbo'lganiuchununingsintezishuqo'shspiralniyaratishdan
ibarat. Buzanjirlarbir-birigato'lakomplementar, yaǵnıy
biriyekinshisinito'ldiribturadi. DNKmolekulasiningsinteziuning
baslanǵıshqo'shzanjiriningikkitaalohidazanjirlargaajralishiga
vaularharbiriningstrukturasigamosyekinshizanjiryaratilishiga
tiykarlanǵan. DNKzanjirlarinibir-birinenajratuvchialohidaferment
barbo'lib, bufermentDNKmolekulasidaastasiljib, birin-ketinnukleotidlarorasidagikuchsiz
vodorodbog'lariniuzadi. Basqa
fermentesaharbiralohidazanjirbo'ylabharakatlanishidavomida
eskizanjirnukleotidlargakomplementarbo'lganyangizanjirnukleotidlarniulaydi.
Sonday eken, jańasintezlanganDNKikkizanjirliduragaymolekula
bolıp, onıńbittazanjirieski, ekinshisiesayangi bolıp tabıladı. Bujarayonda
birzanjirdagiadeninAqarshisidayekinshizanjirdatiminT, guaninG
aldınanıdasitozinCvaaksincha, jaylasadı. DNKmolekulasining
ikkihissaortishigaDNKreplikatsiyasideyiladi.
RNKlarsintezi, tiykarınanyadroda, DNK molekulasidaginukleo tidlartartibishaklidayozilgan
informaciyanii-RNKgako'chiribolgandeko'tishiga-transkripsiyadebataladi. DNKzanjirimatritsasi
tiykarındaRNKsintezlanishijarayondaDNKdaginukleotidlarqatoriRNKdaginukleotidlarqatorida
tákirarlanadı, tekDNKdagi
T (timin) ornınaOl (uratsil), dezoksiribozao'rnigaribozajoylashadi. Sonıta'kidlabaytishkerakki,
DNKmolekulalarijudakatta, olardayozilganaxborotjudako'p, RNKlarDNKmolekulasiningki
chikbirqismigato'g'rikeladi. BirDNKmolekulasidayuzlab, mińlaǵanı -RNK, t-RNK, r-RNKlar
sintezlanishimumkin. Harbiri-RNKdagiaxborotkamidabittaoqsilmolekulasisinteziuchun
jetkilikli bolıp tabıladı.
3) Sepkilli-AAAa
sepkilsiz-aa
sepkiligeterazigotaerkaksepkilsizayolgaulandi
Aa xaa
bunnanquydagirasmdagifarzandlarciqadi
Fen:1:1
1 tasepkilli1 tasepkilsiz50%50%
_________________________________________________
7-biletbiologiya
1) Parazitzamburug'lar. Zamarıqlarorasidaparazitturlari
da júdáko'p. Olaro'simlik, haywanvaodamlardaturlikasalliklarnikeltiribchiqaradi. Ásirese,
parazitzamburug'larqishloqva
ormanxo'jaligigakattazararyetkazadi. Zangzamburug'i, vertisill (vilt) zamarıqlarishular
gápinen.
2) Genetikalıq kod. Beloklardıń biologiyalıq wazıypasıasosan aminokis lotalarning belok
molekulasidagio'rni, yaǵnıyularningizbe-izligi
menenaniqlanadi. Sonlıqtan, bundaymolekulalarbiosintezioldindan
belgilengenrejabo'yichaamalgaoshishikerak. BundayrejaDNK
molekulasida4 xilnukleotidlarningyordamidayozilganbo'lib, ol
belokmolekulasining nusqasıyokiqolipideb júritiledi. 20 xilamino kislotanıń DNK
molekulasidagi4 xilnukleotidlaryordamidaifodalanishigenetikkod dep ataladı. Harbir
aminokislota3 tanukleningbirikishidanhosilbo'lgantripletkodyordamidaifodalanadi. Sonday eken,
biraminokislota2 vaundanortiqkodyordamidaifodalanadi. Kodlarningumumiysoni64 (43=
4 x4 x4) tagateng. Sonnan
3 takodoqsilsinteziningboshlanishivatugallanishinibildiradiUAA,
UAG, UGA, olarterminatortripletlardebataladi. 20 taaminokislotaniifodalashuchun61 tatripletli
koddanfoydalaniladi. Álbette, ónimbo'ladigankombinatsiyalarsoni64 (43)
kodlanadiganaminokislotalarsonidananchako'p, lekinma'lum
boldıqı, 20 taaminokislotadan18 tasibittadanortiq2, 3, 4 va6
kodonbilankodlanaoladi.
Genetikalıq kod barlıq tiri organizmler ushın universal esapla nadi. Sonday eken, ol
mikroorganizmlardanodamgachabirxil bolıp tabıladı. Beloksintezi. Belokbiosintezitranskripsiyavatranslya
tsiya basqıshlarınan ibarat. Tanskripsiya basqıshıyadroda ámelge asadı. Bunda DNK
molekulasiningbirzanjiriqismigakom plementari-RNKsintezlanadi. Informatsionribonuklein
kislotası
tripletlaridaoqsiltuzilishihaqidaaxborotyozilganbo'ladi.
Translyatsiyajarayoniribosomalardakechadi. Belokningbirlamchistrukturasito'g'risidagii-RNK
danukleotidlarizbe-izligiko'rinishidayozilganaxborotniaminokislotalarizbe-izligi
kórinisindenamoyonbo'lishigatranslyatsiyadeyiladi. Riboso madatranslyatsiyaboradigan
bóleginingkattaligiikkitatripletga
tuwrıkeladi. Ribosomai-RNKbo'ylabsurilibborayotganvaqtda
ribosomaningfunksionalmarkazidahamishaikkitatripletbo'ladi.
Ribosomai-RNKbo'ylabtripletdantripletgao'tibturadi, lekinbir
tegis topırdan, bálkito'xtab-toqtap, “qádemlab” ótedi. Bir trip let translyatsiyasini
tamamlaǵandankeyin, uqo'shnitripletgasakrab
ótedivabirozto'xtaydi.
Agarribosamadai-RNKtripletigat-RNKningtripletikomplementarbo'lsaaminokislotalaroqsil
shınjırigapeptidbog'ihosil
etipbirikadi. Ribosomaterminatortripletgao'tganidaoqsilsintezi
toqtaydı. Informatsion RNK da ribosomalardan ajraladi`. Transkripsiya hám translyatsiya
processindebiroqsilgato'g'rikeladiganDNKningkichikbirqismigendebataladi. Ortashaoqsil
molekulasinituzishuchunko'plabnukleotidzarurbolib, ubittagenhisoblanadi. Usıgenni
basqarıwshıqismlartufayli
genninguzunligifaqataminokislotalarnikodlashuchunzarurnukleotidlarsonidanortiqroq
boladı.
Kletkadakechadiganjarayonlarjudaaniqboshqarilishitufaylihujayradamolekulalarfaqat
kereklivaqtdavamiqdordasintezlanadi. Bujarayondagiharqandayxatooqsilsinteziningbu
zilishigasababbo'ladi. Aqıbetteirsiykasalliklarkelibchiqadi,
sintezlanayotganoqsilningpolipeptidzanjirigabittaaminokislota
ornınaboshqasikiribqolsa, jaramsızboshqaoqsilmolekulasi
paydabo'ladi, ukeraklioqsilvazifasinibajaraolmaydi.
3) Geterazigotali3 chiva4 chiqonguruhliayolbnerkakturmushidantug'iladiganfarzandlani
tabıwuchunbelgilashkiritibolamiz
3 chi-/B/0
4 chi-/A/B
bulardanhosilboladiganfarzandlarniquydagirasmdako'rsatilgan
Fen:4 chi3 ch1 chiqonguruhlifarzandlartug'uladi
_________________________________________________
8-biletbiologiya
1) Zamarrıq shóp. Zamarrıq shóptirikorganizmlarningo'zigaxos
toparıbo'lib, zamarıqlarvabirhujayralisuvo'tlarningsimbioz
turmıskechirishidanyuzagakelganorganizmlar bolıp tabıladı
Zamarrıq shópning26000 gayaqinturima'lum. Zamarrıq shóptiń
denesi, reńivashakliharxil. Zamarrıq shópsporalaryordamibilan
sonıń menen birge, vegetativyo'lbilan ko'payadigan avtotroforganizm lar bolıp tabıladı. Zamarrıq shóptashqi
kórinisigako'rauchtaturgabo'linadi
:1. Jabısatuǵın (batsidiya);2. Bargsimon (parmeliya);3. Butasimon (kladoniya). Zamarrıq shóptiń
kisiler turmısındagiahamiyatikatta. Zamarrıq shóp lardan ajıratıp alınǵan ekstraktlar átir-upa
ónimlerine, kosmetikamahsulotlarigao'zigaxoshidberishuchunfoydalaniladi. Shólda
ushraytuǵınlishaynikmannaiste'molqilinadi.
Zamarrıq shópcho'llarda, qoyatoshlardapaydobo'lib, tog'jinslarining
dárz ketiwigayordamberadi. Yemirilgantog'jinslaridanyupqa
topıraqqatlamihosilbo'ladi. Zamarrıq shóptarkibidaC, B6, B12 vitaminlariuchraydi.
2) Mitoz (grekshe“mitos”-ipdeganso'zdanolingan) siklideb
kletkaningbo'linishgatayyorgarlikdavrihamdamitozbosqichlarinidavom etiwineaytiladi. Bir
mitozdanyekinshimitozgacha
bolǵan, kletkaningbo'linishgatayyorgarlikdavriinterfazadeyiladi. Interfazao'znavbatidauch
dáwirbo'linadi. 1-G1;2-S-sintez;3-G2
interfazadanso'ngMitozboshlanadi. Mitozto'rtbosqich—profaza, metafaza, anafaza,
telofazadaniborat bolıp tabıladı. Mitozningbiologikahamiyati-mitoznatijasidahosil
bolǵanharbiryangihujayraxuddionahujayradagidekbirxilxromosomato'plamivabirxil
genlargaegabo'ladi. Mitoznatijasida
ónimbo'lganikkalayangihujayradiploidto'plamgaegabo'ladi.
Mitozengmuhim tómendegihayotiyjarayonlarniembrionalrivojlanish, ósiw, nobudbo'lgan
kletkalarvashikastlanganto'qima,
organlarningtiklanishihamdafunksionalholatininormalo'tishini
támiyinleydi. Organizmlerningjinssizko'payishihammitozbo'linish
tiykarındaamalgaoshadi.
3) A-4;B-7;C-5;D-2;E-3;J-1;K-6.
9 -biletbiologiya
1) Tiriorganizmlarninghujayraviytuzilishinio'rganishbevositamikroskopningkashfetilishibilan
baylanıslı. 1665-jıldainglizolimiRobertGukdaraxtpo'stlog'idagipo'kakto'qimadan
juqakesmalartayyorlabmikroskopyordamidakuzatganda
ájayıpyangiliknikashfetdi. Udaraxtningpo'stlog'ibirxilmassadaniboratbo'lmay, bálkijuda
maydabo'shliqlardan, yaǵnıykatakchalardaniboratekanliginianiqladi. Bumaydabo'shliqlarni
R. Guk“sellula” (ketekshe, uyacha, ójire) depatadi. “Kletka”
terminihamshuma'nogaega. Keyinirekbirqatorolimlarhar
xilo'simlikvahayvonlarningto'qimalarinimikroskopyordamida
tekserip, olardıńhammasihamhujayralardantashkiltopganini
anıqladilar. Mısalı, M. MalpigivaN. Gryu1671-jıldao'simlik
kletkalariningtuzilishini, A. Levenguk1680-jıldaqondagiqizil
qantanachalari—eritrositlarni, birhujayralihayvonlarvabakteriyalarnibirinshimartao'rganadi.
Uzoqvaqtdavomidahujayraningasosiyqismiuningtashqi
qabıǵıdebhisoblangan. TekXIXasrningboshlaridaolimlarhujayraqandaydirsuyuqroqmodda
menento'ldirilgandeganxulosaga
kelediler. 1831-jıldainglizbotanigiR. Braunhujayralardayadro
bar ekenliginaniqlaydi. ChexolimiYa. Purkine1839 -jıldahujayra
quramındagisuyuqlikniprotoplazmadebatashnitaklifetadi. Sondayqilib, XIX asrboshlarida
ósimlikvahayvonorganizmlarihujayralardantashkiltopgan, degenxulosavujudga
keledi. 1838—1839 -jıllardanemisolimlari:botanikM. Shleyden
vazoologT. Shvanno'shavaqtgachafandato'planganhujayra
haqqındaǵıma'lumotlargatayanibhujayranazariyasiniyaratdilar.
Keyinirekhujayranazariyasijudako'polimlartomonidanrivojlantirildi. Nemisolimi, shıpaker
R. virxovhujayrasizhayotyo'qligini, kletkaningtarkibiyqismiyadroekanliginivahujayrafaqat
kletkadanko'payishiniisbotlabberdi. K. Bersutemizuvchilarning
máyekhujayrasinikashfetdivako'phujayraliorganizmlarbitta
urıwlangantuxumhujayra-zigotadanrivojlanishiniisbotladi.
2) Meyozhamxuddimitozkabiinterfazadanboshlanadi. Meyozbo'linishiquyidako'rsatilganidek,
izbe-izkeladiganbosqichlardaniboratbo'lib, bunıńnatijasidaxromosomalarma'lum
ózgeriwgauchraydi. Buǵanıquyidagichaifodalashmumkin. Meyoz
Interfaza profazaIInterkinezprofazaII
metafazaI metafazaII
anafazaI anafazaII
telofazaI telofazaII
basqıshlaridaniborat. Meyozningbiologikahamiyati- meyoztufayliavlodlaralmashinuvi
dawamında xromosomalar sanınıń turaqlılıǵı ózgermay di. Meyozda gomologik
xromosomalarning júdá kóp túrme-túr hám riantlari ámelge asadı. Meyoz processinde
xromosomalarkon'yugatsiyalashib, uqsasqismlaribilanalmashinishi (krossingover)
nátiyjesindeirsiyaxborotningyangito'plamihosilbo'ladi.
3) Kletkashirasidasuvdaeriydiganbirikmalarko'pbo'ladi. Eger
bizhujayranituzlieritmagabotirsak, kletkatarkibidagisuv, kletka
tısqarısigachiqaboshlaydi. Bundahujayratarangligiyo'qolibhujayrapardasiasta-asteburisha
baslaydı. Buhodisaplazmolizdeb
ataladı. Agarshuhujayrayanatozasuvgabotirilsa, uo'ziningavvalgi
jaǵdayıgaqaytadi, yaǵnıydeplazmolizhodisasiro'yberadi
10 -biletbiologiya
1) Házirgizamonsitologiyafaniningjudako'pzamonaviytadqiqotusullaribo'lib, olarturli-rayon
kletkalarningnoziktuzilmalarinivaundakechadiganjarayonlarnio'rganishimkoniniberadi.
Tómendehujayraningtuzilishinio'rganishdakengqo'llaniladigan
usıllargato'xtalibo'tamiz.
Jaqtılıqmikroskopiyausuli. Jaqtılıqmikroskopiningasosiyqismlariobyektivvaokulyardan
ibarat. Mikroskopningeng
zárúrli bólegiobyektivbo'lib, kuzatilayotganpredmetnikattalashtiribberadi. Okulyarlarham
linzalartizimidaniboratbo'lib, olar
úyrenilip atırǵanpredmetningtasvirinikattalashtirishdaishtiroketadi. Dáslepkimikroskoplar
obiekttasvirini10 -40 martagachakattalashtiribbergan. Ádetdeyorug'likmikroskoplaritasvirni
10 -2000
retgachakattalashtiradi.
Elektronmikroskopiyausuli. Házirgidavrdako'rishqobiliyatiengyuqorihisoblanganasboblardan
birielektronmikroskop bolıp tabıladı. Olartasvirni200000 retgachakattalashtiribberadi. Bunda
úyrenilip atırǵanobyektningtasviriyorug'liknurlaridaemas, bálki
elektronlaroqimiyordamidahosilqilinadi.
Elektronmikroskopyordamidahujayraningo'tanoziktuzilmalarinianiqlashimkonimavjud. Onıń
járdeminderibosomalar,
endoplazmatikto'r, mikronaychalarkashfetilgan. Keyingiyillarda
elektronmikroskopningtakomillashtirilishinatijasidaucho'lchamli
suwretler, yaǵnıystrukturalarningfazoviytasvirlariniolishgamuvaffaq
bolındı.
Kletkatarkibidagiturli-rayonkimyoviymoddalarnianiqlash
ushınsitokimyoviyusullaridankengfoydalaniladi. Bunıń
ushınturlixilbo'yoqlarishlatiladi. Olaryordamidahujayra
quramındagioqsillar, nukleinkislotalar, maylar, uglevodlar, vitaminlar, metalltuzlariningfaqat
muǵdarınginaemasbalkihujayradajoylashishinihamaniqlashmumkin. Buusulhujayraning
ximiyalıqtarkibivaundakechadiganbiokimyoviyjarayonlarni
úyreniwgayordamberadi.
Tiriorganizmlarningorganvato'qimalarinimaydalab (birxil
massahosilbo'lguncha), olardansentrifugalashusuliyordamidahujayraningorganoidlariniayrimayrimholda (yadro, xloroplast, mitoxondriya, ribosoma) ajıratıpolinadivaularningxususiyatlari
uyreniledi.
Sonday eken, kletkanio'rganishdaturlixilusullardanfoydalanish
múmkin. Olaryordamidahujayrahaqidajudako'pqiziqarlima'lumotlarolingan.
2) Jınısızko'payish. Jınısızko'payishtiriktabiatdao'simliklar
vahayvonlarorasidakengtarqalgan. Jınısızko'payishdaona
organizmidagibittayokibirnechtasomatikhujayralarguruhidan
jańaorganizmrivojlanadi. Kópshilikbirhujayraliorganizmlar
jınısızyo'lbilanko'payadi. Birhujayraliorganizmlarningbo'linib
kóbeyiwinquyidagixillargaajratishmumkin.
1. Ekigebo'linish;2. Shizogoniya;3. Urıqlanibko'payish;Sporalarhosilqilibko'payish;
Ko'phujayralilardajinssizko'payishusullarimavjudbo'libuni
tómendegixillargaajratish múmkin:1. vegetativko'payish.;2. Urıqlanıp kóbeyiw.;3. Bolınıp
kóbeyiw.;4. Sporalarorqaliko'payish.;Jınısızko'payishningbiologikahamiyati. Jınısızko'pa
yishdafaqatbittahujayrayokibittaorganizmqatnashganligi
ushınhosilbo'lganyangiavlodlaronaavlodningayninusxasi
esaplanadı (olardıńirsiymoddalaribirxilbo'ladi). Jınısızko'payishningbuxususiyatidan
paydalanibhozirgivaqtdaba'zimurakkabo'simliklarvahayvonlarningjudako'psonliaynan
nusqaların
jaratıw (klonlash) jumıslariyo'lgaqo'yilmoqda. Jınısızko'payish
organizmlerningtezko'payishinivako'pavlodqoldirishinita'minlaydi.
3) Doltanizmbo'yichakasalfarzandtug'ilmaydi.
11-biletbiologiya
1) Eukariothujayralarvaprokariothujayralaro'rtasidagifarqlar:prokariotlaryadrogaegaemas
eukariotlardamavjud;baziprokariotlardaxlorofillboreukariotlardayo'q;prokariotlarninghujayra
qabıǵımureinvapektineukariotlarnikiesaxitin;
olardıń uqsaslıqları :ikkisida da plastidalar joq ;ikkisiham organikalıq elementlarnin
bólekleniwidaishtiroketadi.
2) Jınıslıqhujayralarvaularningtuzilishi. Jınıslıqhujayralar
ólshemivashaklijihatidanbir-birinenfarqqiladi. Er adamlıqjinsiy
kletkalar - spermatozoidya'niurug'hujayra, urǵashılikjinsiyhujayralar- máyek kletka
esaplanadı. Spermatozoidlartuxumhujayradananchakichik, biraqjudaharakatchanbo'ladi.
Sutemizuvchilarspermatozoidi (35-súwret) uzınipshaklida
bolıp, uchqismdan:bas, moyin, dumdaniborat. Boshqismida
yadrojoylashadi, boshchasiningoldingiqismidasitoplazmaning
zichlashganqismimavjud, shuqismispermatozoidyordamida
máyek kletkagakiradi. Moyinqismidahujayramarkazivamito xondriyalarbo'ladi. Moyin
tikkeleydumgao'tadi. Dumtuzilishiga
kórexivchingao'xshaydivaspermatazoidningharakatlanishorganoidihisoblanadi.
Máyekhujayrako'pinchayumaloq, amyobasimonshaklda
bolıp, háreketsizbo'ladi. Basqahujayralardanasosiyfarqishakliningjudakattabo'lishi bolıp tabıladı.
Máyek kletkaningkattaligisitoplazmadaoqsilgaboyoziqmodda—sariqlikningmavjudligi bolıp tabıladı.
Máyek
qoyıpko'payadiganumurtqalilar (sudralibyuruvchivaqushlar) de
máyek kletkaanchayirikbo'ladi (36 -súwret). Máyek kletkaorganizmningrivojlanishiuchun
zárúrbo'lganhammairsiyaxborotni
ózindesaqlaydi.
Jınıslıqhujayralarningrivojlanishi (gametogenez) 4 bosqicdaniborat. 1-basqısh. Kóbeyiwdavri, 2-
basqısh. Ósiwdavri, 3-basqısh. Yetilishdavri, 4-basqısh. Qáliplesiwdavri.
3) 810 nibo'lamiz180 ga5 chiqadi
1 molglukozato'liqparchalansa38 molATFhosilbo'ladi5 molparchalansachi?
1 mol————38 mol
5 mol————x=190 mol
endilikte1 molATFdan40 kkjenergiyahosilboladi190 moldanchi?
1 mol————40 kkj
190————x=7600 kkj
12-biletbiologiya
1) Plazmatikmembranabirtekisyaxlittuzilganemas. Ol jaǵdayda
arnawlıfermentativkanalchalarbo'lib, olarorqalihujayraning
ishkiqismigafermentlaryordamidaionlarvakichikmolekulali
elementlaro'tadi. Shubilanbirgahujayrafaoliyatinatijasidahosil
bolǵanmoddalarhujayratashqarisigachiqariladi. Ayırım jaǵdaylardaionvakichikmolekulalar
kletkaichigamembranaorqaliham
o'taoladi, bupassivdiffuziyaemas, bálkifaoltransportbo'lib,
ATFenergiyasisarflanishiorqaliamalgaoshadi.
Plazmatikmembranaorqaliayrimmoddalarosonlikbilan
o'tsa, basqalariumumano'tmaydi. Mısalı, K+ionlarininghujayraichidagimiqdori, onıń
tısqarısiganisbatanko'pbo'ladi.
Na+ionlariaksincha, kletkatashqarisidako'p. Na+ionlarihujayraichidakam bolıwına
qaramayhujayradantashqarigachiqariladi. K+ionlariesaaksincha. Bualbatta, ATFenergiyasi
sarpı
arqalıamalgaoshadivafaoltransportgamisolbo'ladi. Kletka
membranasiningmuhimxususiyatitanlabo'tkazish, yaǵnıyyarim
ótkezgishlik bolıp tabıladı.
Plazmatikmembranafaqatayrim molekulalaryokiionlarnihujayraichigao'tkazibginaqolmay,
bálkiyirikmolekulalaryokiular
jıyındısidanhosilbo'lganyirikzarrachalarniham ótkeriwxususiyatigaega. Buxususiyato'z
gezegindeikkiga:fagositozvapinositozgaajratiladi.
2) Haywanlarda urıwlanıw. Kóplegen suw haywanları, jum ladan, balıqlarva suwda hám de
qurǵaqlıqdayashovchilarda
urıwlanishbevositasuvbilanbog'liq. Buhayvonlarko'payish
dáwiridajudako'ptuxum kletkavaspermatozoidinisuvgachiqaradi. Suvorqalispermatozoid
máyekhujayraichigakiribuni
urıwlantıradı. Bujarayongatashqiurug'lanishdeyiladi. Qurǵaqlıqdayashaydiganhayvonlardaesa
ishkiurug'lanishkuzatiladi.
Urıwlanishjarayonidaavvalspermatozoidtuxum kletkagayaqinlashadi, onıńboshqismidagi
fermentlarta'siridatuxum
kletkaqobig'ierib, kishiteshikchapaydobo'ladi. Buteshikcha
arqalıspermatozoidyadrosituxumichigakiradi. Keyinharikkala
gametaninggaploidyadrolariqo'shilib, ulıwmadiploidyadrohosil
boladı, keyininenbo'linishvarivojlanishboshlanadi.
Kópshilik jaǵdaylarda bir máyek kletkanifaqatbitta sperma tozoid urıwlantıradı. Birpara
haywanlardatuxumhujayragaikkiyoki
birnechtaspermatozoidkirishimumkin. Lekinularniurug'lantirishdafaqatbittasiqatnashadi,
basqalariesanobudbo'ladi.
Ósimliklerdaurug'lanish. Jabıqurug'lio'simlik (gullio'sim lik) lardaurug'lanishvaurug'ning
rawajlanıwıniko'ribchiqamiz. Jabıqurug'lio'simliklardaerkakgametalarichangdonachasida
yetiladi. Shańlatqıshachasiikkitahujayradantuzilgan. Áne
shuhujayralarningyirigivegetativhujayra, maydasiesagenerativhujayradeyiladi. vegetativ
kletkao'sibuzun, jińishkenaychanivujudgakeltiradi. Generativhujayravegetativnaychaichida
ekigebo'linib, ekispermiyhosilqiladi. Shańnaychalaritez
ósip, tuqımgershilik qánigesidagitumshuqchahamdaustunchaichigakiradiva
túynektomonyo'naladi. Shańnaychalariturlitezlikdao'sadi.
Lekinshulardanfaqatbittasiboshqalaridano'zibketib, túynek
ishindegiurug'kurtakkayetibboradivauningichigakiradi.
Spermiyningbirituxumhujayrabilanqo'shilibzigotahosil
etedi, odanmurtakrivojlanadi. Ekinshispermiymarkaziy (diploid) kletkabilanqo'shiladiva
nátiyjedeyadrositriploid, yaǵnıyuchtagaploidxromosomato'plamigaegabo'lganyadroliyangi
kletkabunyodgakeladi. Odanendospermrivojlanadi.
Jabıqurug'lilardatriploidendosperm, rawajlanıpborayotgan
murtakuchunzaxiraoziqmateriali bolıp tabıladı. Sonlıqtan, gullio'simliklarda
qosurug'lanishningmohiyatishundaniboratki, birspermiytuxum kletkabilanqo'shilib
murtakni, ekinshisimarkaziyhujayra
menenqo'shilibendospermnihosilqiladi.
Gullio'simliklardagiqo'shurug'lanishhodisasini1898-jıldaakademikS. G. Sortashinkashfetgan,
endospermningtriploidtabiatiniesauningo'g'liM. S. Sortashin1915-jıldaochgan. Bukashfiyot
gullio'simliklarnijudakattaguruhiningbutunrivojlanishjarayonlarinitushunishvao'rganish
ushınkattaahamiyatgaegabo'ldi.
3) 630 bo'lamiz180 ga4 molglukozaciqadi
1 molglukozato'liqparchalansa1280 kkjenergiyaissiqlikkasarflanadi4 moldagisinitopishuchun
1 mol————1280 kkj
4 mol———x=5120 kkj
shunaqapraporsiyaqilamiz
13-biletbiologiya
1) Sitoplazma. Kletkaningasosiytarkibiyqismibo'lgansitoplazmatashqimuhitdanplazmatik
membranabilanichkaridanesa
yadroqobig'ibilanajralibturadi. Sitoplazmahujayralarningyarim
suyıqholdagiichkimuhiti bolıp tabıladı. Sitoplazmadaorganoidlar, kiritpeler, sonıń menen birge, kletkaskeletini
ónimqiladiganmayda-mayda
naychalarvaiplarjoylashganbo'ladi. Sitoplazmaasosiymoddasiningtarkibidaoqsillarko'p
boladı. Tiykarǵımoddalaralmashinuvi
processlerisitoplazmadaboradi. Sitoplazmabarchaorganoidlarnibirbutunqilibbirlashtiradiva
kletkafaoliyatinita'minlabboradi. Sitoplazmaorganoidlariniumumiyvaxususiy, membranaliva
membranasızorganoidlargaajratishmumkin. Ulıwmaorganoidlar
organizm quramındagibarchahujayralardauchraydi. Olarǵamitoxondriya, kletkamarkazi, golji
kompleksi, ribosoma, endoplazmatikto'r, lizosoma, plastidalarmisolbo'ladi.
Jekeorganoidlarayrimhujayralardaginauchraydi. Olarǵa
mısalqilib, infuzoriyalardagikiprikchalar, evglena hám spermatozoiddagixivchinlar, epiteliy
kletkalaridagitonofibrillalar, nervhujayralaridagineyrofibrillalarniolishmumkin.
Joqarıdata'kidlaganimizdek, sitoplazmadabirqatororganoidlarmavjudvaularturlixilvazifalarni
atqaradı. Kletkakiritmalari. Sitoplazmadaturlixilmoddalarham
toplandı. Olarkiritmalardebataladi. Bularsitoplazmaningdoimiybo'lmagantuzilishihisoblanib,
organoidlardanfarqliravishda
kletkaninghayotfaoliyatijarayonidagohpaydobo'lib, gohyo'q
bolıpturadi. Olartrofik (azıq ), sekretor, pigment, qaldıqkiritmalargaajratiladi.
2) Organizmlerningindividual (jeke) rawajlanıwtaraqqiyotiga-ontogenezdeyiladi. Ontogenez
túsinigi1866 -jıl
E. Gekkeltomonidanfangakiritilgan.
Embrionalrivojlanish3 tabosqichdaniborat:Maydalanıw, Gastrulyatsiya, baslanǵıshOrganogenez.
Maydalanıw -bul basqıshda zigota maydalanadı. Gastrulyatsiya-gastrula ónimbo'lishiga alıp
keliwshijarayonlaryig'indisigaaytiladi. Organogenez-bubosqichdao'zakorganlarhosilbo'ladi.
3) 6300 nibo'lamiz180 ga35 molglukozaciqadiglikolizjarayonida1 molglukozadan2 molsut
kislotahosilbo'ladi.
1 mol———2
35 mol———x=70 mol
14-biletbiologiya
1) Endoplazmatik tor quramalı membranalar sistemasınan iybe rat bolıp, barlıq eukariot
kletkalarningsitoplazmasiniqamrab
alǵan. Endoplazmatikto'rbirqavatmembranabilanchegaralanganvakuolalarvakanalchalar
sistemasınantashkiltopgan. Kanalchalarshoxlanib, kletkaninghammaqismlarinibir-biribilan
hám de
plazmatikmembrananiboshqaorganoidlarvayadroqobig'ibilan
baylanıstırıpumumiyto'rnihosilqiladi. Endoplazmatikto'rayniqsa,
elementlaralmashinuvijadalborayotganhujayralardayaxshirivojlanganbo'ladi. Endoplazmatik
to'rning kólemihujayra ulıwma kóleminiń ortasha 30 -50 % ge shekem bóleginiegallaydi.
Endoplazmatik
to'ro'ztuzilishigako'raikkixil:tegisvadonadorbo'ladi.
Tegisendoplazmatikto'rningmembranalaridayog'vauglevodlaralmashinuvidaishtiroketuvchi
fermentlarbo'ladi. Sonıńuchunham onıńasosiyvazifasilipidlarvauglevodlarnisintez
qılıw bolıp tabıladı. Tegisendoplazmatikto'rayniqsa, yog'bezlari (may
sintezi) de, bawırhujayralari (glikogensintezi) dazaxiramoddalar
toplandıganhujayra (ósimlikurug') laridako'pbo'ladi. Muskul
kletkalaridasilliqendoplazmatikto'rmuskultolalariningqisqarishidaishtiroketadi.
Donadorendoplazmatikto'rmembranalaridaribosomalar
jaylasqan. Sonıńuchunmembranasidonadorko'rinishgaega
boladı. Donadorendoplazmatikto'rningmuhim wazıypasıoqsilsintezivaunitashishbo'lib, bul
processlerniribosomalarbilanham kárlikdaamalgaoshiradi. Ribosomalarendoplazmatikto'r
membranasiningustkiqismidadona-donabo'libjoylashgan. Donador
depatalishihamshutuzilmabilanbog'liq. Donadorendoplazmatikto'roqsilko'psintezlanadigan
kletkalardayaxshirivojlangan.
2) Embrionningtuxumdanchiqishiyokitug'ilishibilanembrionalrivojlanishdavritugallanadiva
postembrionalrivojlanishdavri
baslanadı. Postembrionalrivojlanishbevosita (tuwrı ) yokibilvosita (nadurıs, metamorfozli)
boladı.
Tikkeleyrivojlanish (sudralibyuruvchilar, qus, sutemizuvchilar) datuxumdanchiqqanyoki
onaorganizmidantug'ilganembrionvoyagayetganorganizmlargao'xshaydi, tekkichikbo'ladi.
Postembrionalrivojlanishdaembrionfaqato'sadivajinsiybalog'atgayetadi.
Tikkeley bolmaǵan (metamorfoz) rawajlanıwdatuxumdanqurt (lichinka)
shıǵadı. Qurtvoyagayetganorganizmdantuzilishijihatidankeskin
farqqiladi. Qurtoziqlanadi, ósedivama'lummuddatdavomida
qurtorganlarivoyagayetganorganizmorganlaribilanalmashinibboradi.
3) belokningog'irligi48000 bolsauni120 gabolamizchunki1 taaminokislotaniog'irligi120 gaten
brikkanholadashunda 400 chiqadibuni3 gako'paytiramizcunki1 taaminokislotaga3 ta
nuklatitto'g'rikeladi. ko'paytirsak1200 chiqadibuRNKdaginuklatidlarsoniDNKdaginuklatidlar
tabıwuchunbuni2 gabo'lamizchunkiDNK2 tazanjirdaniboratbo'lsak600 chiqadivaboyiiRNK
daginuklatidlarniDNKdaginuklatidlargaqoshamiz1200+600=1800 chiqadi.
15-biletbiologiya
1) Ribosomalarerkinyokiendoplazmatikto'rning sırtqıyuzasigabirikkanholdajoylashishi
múmkin. Ribosomalar, derlik
barlıqhujayralar:prokariotvaeukariotlardauchraydi. Ribosomalardiametri15, 0-35, 0 nm (1
nm=10 -9 metr) bolǵanıkki, yaǵnıy
úlkenvakichikbo'lakchalardaniboratyassitanachalardantashkil
tapqan. Ribosomalardataxminantengmiqdordaoqsilvanuklein
kislotalarmavjud. RibosomaRNKsiyadrodagiDNKmolekulasi
járdeminde ónimbo'ladi. Ribosoma yadrodagiyadrochadan sintezlanadiva sitoplazmaga
shiǵarıladı. Ribosomahujayradaoqsil
sintezini ámelge asırıwshı organoid bolıp, membranasız organoidlar qatarına kiredi.
Ribosomalarningasosiyvazifasioqsilsintezlash bolıp tabıladı. Beloksintezimurakkabjarayonbo'lib, onı
tekbitta ribosoma emes, bálkibirnecha o'nlab ribosomalaramalga asıradı. Olardı
poliribosomalardebataladi.
Goljimajmuasi. Birinshimartanervhujayralaritarkibidan
tabılǵan. Haywanlarningko'phujayralaridayadroatrofidajoylashganmurakkabto'rshaklida
boladı. Ósimliklervasoddahayvonlarhujayralaridao'roqsimonyokitayoqchasimonayrim
denechalardaniborat. Elektronmikroskopdatekshirilgandagoljimajmuasi
membranalarbilanchegaralanganvato'p-top (5-10 tadan) bolıp
jaylasqan tegislengen boslıqlar, iri vakuolalarva mayda pu fakchalardan dúzilgenligi
anıqlanǵan. Onıńmembranalarisilliq
dúzilgen.
Goljimajmuasiko'pginamuhim funksiyalarnibajaradi. Endoplazmatikto'rmembranalaridahosil
bolǵanoqsillar, polisaxaridlar, maylargoljimajmuasigatashiladi. Onıńichidabubirikmalar
ózgeriwgauchraydivaajralishgatayyorshirasifatidao'ralib,
kereklijoylargauzatiladiyokihujayraninghayotfaoliyatiuchun
paydalanıladı. Goljimajmuasifaoliyatitufayliplazmatikmembrana
jańalanibturadivao'sibboradi.
2) idagichaizohlashmum ashıw :agarbirjuftbelgisibilanfarqqiladigangomozigotaorganizm lar
óz-arachatishtirilsa, F1 duragaylarota-onaorganizmlarning
birbelgisigaegabo'lib, barlıǵıfenotipvagenotipjihatdan
birxilbo'ladi. Noqato'simliginingdonirangi (sarıvayashil) hám
doniningshakli (tegisvaburishgan) bolǵannavlarnio'zarochatishtirib, F1 bo'g'indasariqvasilliq
gibridlerolinadi. Mendelningyekinshi (belgilerniajralish) nızamı. Eger
joqarıdagitajribadanolingangeterozigotaholatdagiF1 bo'g'inlar
óz-arachatishtirilsa, ekinshibo'g'in (F2) daajralishhodisasikuzatiladi:ózindeota-analardıńlarınan
ekewiningbelgilariboro'simliklar
málimsonnisbatlaridapaydobo'ladi.
Alınǵanduragaylarning3/4 qismidominantbelgiga, 1/4 qismi
retsessivbelgigaegabo'ladi.
Geterozigotaorganizmlarnichatishtirishnatijasidaolingan
áwladlarningma'lumqismidominantbelgilarni, basqaqismiesa
retsessivbelgilarninamoyonqiladi. BuMendelningyekinshiqonunibelgilarningajralishqonuni
depataladi.
Sondayqilib, Mendelningyekinshiqonuniajralishqonuni
bolıp, uniquyidagichaizohlashmumkin:geterozigotaholatdagi
ekiF1 bo'ginduragaylarinio'zarochatishtirishnatijasidayekinshi
buwın (F2) daquyidagichanisbatdaajralishkuzatiladifenotip
boyınsha3:1, genotipbo'yicha1:2:1.
F2
daolinganorganizmlarning25 foizigomozigotaholatdadominant (AA), 50 foizidominantbelgi
boyınshageterozigota (Aa),
25 procenti retsessiv belgi boyınsha gomozigota (aa) boladı. Monoduragay shaǵılıstırıw.
Monoduragaychatishtirish
dep, birjuftturg'unbelgisibilanfarqqiluvchiota-onaorganizmlarnichatishtirishgaaytiladi.
GenetikaqonunlarinitahlilqilishniMendelmonoduragaychatishtirishdanboshladi.
Mısalı, qızılgullino'xatnioqgullino'xatbilanchatishtirishni,
donisariqno'xatnidoniyashilno'xatbilanchatishtirishmonoduragaychatishtirishgamisol
boladı. Tájiriybedadonisariqvayashil
noqat ósimliklerichatishtirilsa, sol shaǵılıstırıw nátiyjesinde olina digan birinshiavlod
gibridlerninghammasidadonisariqbo'ladi.
Keribelgi (dánlerningyashilligi) go'yoyo'qolibketadi.
Mendelningbirinshiavlodduragaylarningbirxilligimanashundaynamoyonbo'ladi. Dánlerdiń
sarırangidaniboratbelgi (jasıl
reń) júzegechiqishigago'yoyo'lqo'ymaydivaF1 duragaylarninghammasisariq (birxil) bolıp
qaladı. Belginingustunturishidominantlik, ústinturadiganbelgi
dominantbelgidebataladi. Mendelningbirinshiqonuni- dominantlikqonuniyokibirinshi
buwındabirxillilikqonunideb
ataladı.
Názerdenkechirilayotganmisollardadonningsariqsilliqformalari, gulningqizilrangi, donning
jasıl, burıwǵan, gulningoq
reńiustidandominantlikqiladi. Keri, F1 danamoyon
bolmaydıganbelgiretsessivbelgidebataladi. Dominantbelgilar
úlkenharflarbilan, (A) retsessivbelgiesakichikharf (a)menenbelgilanadi.
Agarorganizmgenotipidaikkitabirxilgenlarbo'lsa, bunday
organizmgomozigotaorganizmdeyiladi. Gomozigotaorganizm
dominant (AAyokiBB) yokiretsessiv (aayokibb) jaǵdaydabo'ladi.
Agargenlarbir-birinenfarqqilsa, yaǵnıybiridominant, ekinshisiretsessiv (AayokiBb) bolsa,
bundaygenotipliorganizm
geterozigotaorganizmdeyiladi.
3) 1 molglukozadan2 molsutkislotahosilbo'ladi
bizda22 molsutkislotabo'lsaglukozamiqdorinitopishimizkerak
2 mol———1 mol
22 mol———x=11 molglukozaborekanlekinbizdangrammdasorabdishuninguchununi180 ge
ko'paytiramizchunki1 molglukozaninog'irligi180 gatengshunda1980 grchiqadi.
16 -biletbiologiya
1) Mitoxondriya (grekshe“mitos”-ipva“xondro”-donador
degenso'zlardanolingan) birvako'phujayraliorganizmlarning
barlıqeukariothujayralaridamavjud. Mitoxondriyalarninghayvon
vao'simlikolamidabundaykengtarqalishiularnihujayradamuhim áhmiyetkeegaekanligidan
bildirgiberadi.
Mitoxondriyalarturli-rayonshakllarda:domalaq, tegis, cilindrsimonvahattoipsimonko'rinishda
hamuchraydi. Olar0, 2 mkm
dan15-20 mkmkattalikkaega. Ipsimonshakllarninguzunligi15-
20 mkmgachaboradi. Túrlixilto'qimalardagimitoxondriyalarning
sanıbirxilemas. Olardıńsonihujayraningfunksionalfaolligiga
baylanıslı. Uchadigan qustıń tós bulshıq etlerinde mitoxondriyalarsoniuchmaydigan
qusganisbatanjudako'pbo'ladi. Mitoxondriyalardaikkiqavat:sırtqıvaichkimembaranalar
bar.
Sırtqımembranasilliq, ishkisiesaburmalibo'lib, kristalardeb
ataladı. Kristalarmembranasidajudako'pfermentlarjoylashgan.
Olarenergiyaalmashinuvidaishtiroketadi. Mitoxondriyalaryarim avtonom organoidbo'lib
olardıńmembranalararobo'shlig'ida
DNK, RNKvaribosomalarbo'ladi. Mitoxondriyabo'linishyo'libilanko'payadi. Mitoxondriyalar
bóliniwidanoldinularningDNKsi
ikkihissagaortadi. Mitoxondriyalarningasosiyvazifasienergiya
ónimqilish, yaǵnıyATFnisintezlash bolıp tabıladı.
2) DiduragaychatishtirishnitekshirishuchunMendelikkijuft
belgisibilan:doniningrangi (sarıvayashil) vashakli (tegisva
burıwǵan ) bolǵangomozigotaholdagino'xato'simliklarinio'zarochatishtirdi. Noqatdonining
sarırangi (A) vasilliqshakli (B)
dominant, jasılrangi (a) vaburishganshakli (b) retsessiv bolıp tabıladı. Hár
biro'simlikbirtipdagigametalarnihosilqiladi. Bundaygametalarningqo'shilishidanolingan
násildingbarchasibirxil, yaǵnıy
sarı -tegisbo'ladi.
Birinshibo'g'induragaylaridaharjuftallelgenlardanfaqatbittasigametalargatushibqoladi. Yaǵnıy
birinshimeyozbo'linishnatijasidaAgenBgenbilanbittagametagayokibgenbilantushishi,
tapshuningdek, agenBgenyokibgenbilanbittagametaga
túsiwimumkin.
Harbirorganizmdajudako'pjinsiyhujayralarhosilbo'ladi,
statistikalıqqonuniyatbo'yichaharbirF1
gibriddato'rtxilda25%
den-AB, Ab, aB, abgametalarhosilbo'ladi. Urıwlanishjarayonidabittaorganizm gametalari
ekinshiorganizmningharbir
gametalaribilantasodifanuchrashishimumkin. BuǵanıPennetkatakchasiyordamidaosongina
anıqlawmumkin. Pennetkatakchasiga
gorizontalbo'yichabittaorganizm gametalari, vertikalbo'yichakatakchalarningchaptomoniga
ekinshiorganizm gametalariyoziladi. Ketekshelarichigaesagametalarqo'shilishidanhosil
bolǵan
zigotalarninggenotipiyoziladi. F2
dahosilbo'lganorganizmlarnifenotipbo'yichahisoblabchiqishnihoyatdaoson. Gibridler
fenotipbo'yichato'rttaguruhgabo'linadi:9 dane
sarısilliq;3 tayashilsilliq;3 tasariqburishgan;1 tayashil
burıwganduragaylarhosilbo'ladi. Agarharbirbelgilarbo'yicha
ajırasıwnihisoblabchiqiladiganbo'lsa, sarıdonningsoniyashil
rangga, tegisshakliningsoniburishganshakliganisbatan3:1
boladı. Sondayqilib, diduragaychatishtirishdaharjuftbelgilar
basqa juftbelgilarga baylanıslı bolmaǵan halda tapmonodura gay shaǵılıstırıwdaǵı sıyaqlı
ajırasıwgauchraydi.
DiduragaychatishtirishdaF2 bo'g'indafenotipjihatdannisbat
9 :3:3:1, genotipjihatdannisbat1:2:2:4:1:2:1:2:1 bo'ladi.
Urıwlanishjarayonidagametalarningtasodifanuchrashish
múmkinshiligıbarchasiuchun birdeybo'ladi. Ónimbo'lgan zigotalar de genlerdiń hár túrlı
kombinatsiyalariamalga asadı. Diduragaychatishtirishda genlerdiń túrlikombinatsiyalari
nátiyjesindebelgilarningmustaqilholdataqsimlanishi, egerdejuftallelgenlarharxil
gomologikxromosomalardajoylashganbo'lsaginaamalgaoshadi.
Mendelninguchinchiqonuni-belgilerningmustaqilholda
násilliklanishqonunidebataladi.
Mendelninguchinchiqonuniniquyidagichaizohlashmumkin:ikkiyokiundanortiqjuftmuqobil
belgileribilanfarqqiladiganotaonaorganizmlaro'zarochatishtirilganda, genlarvaungamosbel
gilarbir-birinenmustaqilholdairsiylanadi.
Mendelqonunlaridanfoydalanib, ajırasıwningbirmunchamurakkabhollariniuch, tórtvaundan
hamko'proqjuftbelgilaribilan
farqqiladiganduragaylardagiajralishhollarinihamtushunibolsa
boladı. Agarota-onaorganizm birjuftbelgisibilanfarqqilsa, ekinshibo'g'indaajralish3:1,
diduragaychatishtirishdaesa9 :3:3:1
koefficientdaajralishikuzatiladi.
Poliduragaylardagigametalarningumumiysoninihisoblash
formulası -2 n, n-genotipdagigeterozigotajuftgenlarningsoni
(Aa) gibriddaikkixilgameta;AaBbduragaydaesato'rtxiltipdagigametahosilbo'ladi. AaBbCc
-triduragaydasakkizxiltipdagigametahosilbo'ladi.
3) DNKdagivadorodbog'larsoninitopishuchunDNKning1 zanjiridagiAvaTlarsonini2 gaGva
Slarsonini3 gako'paytiramiz
bizda15 taAvaTlarborekanuni2 gako'paytiramiz=30 chiqadi
GvaSlarsoni8 taekanuni3 gako'paytiramiz=24
endilikte30+24=54 tavadorodbog'larmavjud. DNKninguzunliginitopishuchunbarchanuklatitlar
sanıni0. 34 gako'paytiramiz23 tanuklatitlarboruni0. 34 gako'paytirsak7. 82 nmchiqadi.
17-biletbiologiya
1) Plastidalar- ósimlikhujayralariningorganoidlari. Olaranorganikmoddalardanbirlamchi
uglevodlarnihosilqilishdaishtirok
etedi. Plastidalarninguchxilturimavjud:1. Leykoplastlar-reńsizbo'ladi. Olaro'simliklarning
reńsizqismlarida, mısalı, poyasi, túbiri, túynekleridabo'ladi.
Leykoplastlarmonosaxarid vadisaxaridlardan kraxmalhosilqilishdaishtiroketadi (ayırım
leykoplastlardaoqsilvamoylarham
toplandı ).
2. Xloroplastlar-buorganoidlaro'simliklarbargi, biryillik
putaqlarivapishibyetilmaganmevalaridako'pbo'ladi. Xloroplastlardafotosintezjarayoni
ámelgeoshadi. XloroplastlardaATFham
sintezlanadi.
3. Xromoplastlar-harxilranggaegaplastidalar. Olargullar
vamevalargarang beretuǵınkarotinoidlardan ibarat. Gúldiń tajıibarg larvamevalarning harxil
reńlerdasariq, qızıl, sarǵalaqkabi
bolıwıxromoplastlargabog'liq. Plastidamembranalariorasidagi
boslıqdaDNK, RNKvaribosomalarbo'ladi. Plastidalaro'zontogenezidabiri-ekinshisigaaylanib
turadı. Xloroplastlarxromoplastlarga, leykoplastlarxloroplastlargaaylanadi.
2) Genlarningkomplementarta'siriturliallelgamansubgenlar
birparabelgilarningrivojlanishigabirmunchamustaqilta'siretishi
menenbirga, kóbineseturlishakldao'zarota'sirko'rsatadi. Nátiyjedeorganizmdabironbelgining
rawajlanıwıbirnechagennazoratiostidabo'ladi. Mısaluchun, tawıqningtojiharxilzotlaridaturli
formadabo'ladi. Bunarsaikkijuftgenningo'zarota'sirinatijasida
genlarningalohidakombinatsiyasitufaylitojlarto'rtxilvariantda:
yaǵnıyoddiy (aabb), noqatsimon (aaBByokiaaBb), gulsimontoj
(AAbb, Aabb) ǵozasimon taj (AABB, AaBB, AABb yokiAaBb) lar formasında kórinetuǵın
boladı. Genotipdaallelbo'lmagangenlarningo'zarota'sirinatijasidaorganizmdayangibelgining
rawajlanıwınaolibkelishigenlarningkomplementar, yaǵnıyto'ldiruvchita'siridebataladi. Genler
ningbundayta'sirigenotipiharxilbo'lganxushbo'yhidli, oqgulli
noqatnio'zarochatishtirishdahamaniqnamoyonbo'ladi. Alınǵan
birinshibo'g'induragaylarqizilrangdabo'ladi.
Birinshibo'g'induragaylaro'zarochatishtirilgandayekinshi
buwıno'simliklardaajralish:9 :7 nisbatda, yaǵnıybirfenotipiksinf
(9/16 ) qızıl, ekinshisi (7/16 ) oqbo'ladi, sonday ekennatijaviynisbat9 :7.
Ata-anao'simliklarninggenotipi-AAbbvaaaBBbo'lib, olardıń
harbiribittadandominant (AyokiB) gengaega. Budominant
genlaralohida-bólekholdagulgaqizilrangberaolmaydi, sonıńuchunota-onano'xat
ósimliklerininggulioqbo'ladi. KomplementarirsiylanishdafenotipjihatdanajralishF2
da9 :3:3:1, 9 :7,
9 :3:4, 9 :6 :1 nisbatlardabo'ladi.
3) A-6 B-7 D-5 C-2 E-1 J-7 K-3
18-biletbiologiya
1) Lizosomalar (grekshe-“lizeo”-eritaman, “soma”-dene
degenso'zlardanolingan) onshakattabo'lmaganyassitanachalar bolıp tabıladı. Diametri0, 4 mkmbo'lib, bir
qabatmembranabilano'ralgan.
Lizosomadaoqsillar, uglevodlarvayog'larniparchalaydigan40 ǵa
jaqıngidrolitikfermentlarbo'ladi. LizosomalarGoljimajmuasidan
yokito'g'ridanto'g'riendoplazmatikto'rdanhosilbo'lishimum ashıw. Lizosomalaroziqmoddalarni
aktivhazmqilishlayoqatigaega
bolıp, kletkaninghayotfaoliyatinatijasidanobudbo'lganhujayraqismlariniyo'qotishdaishtirok
etedi. Mısalı, ıyt balıqningdumi
lizosomafermentlarita'siridayo'qbo'libketadi.
vakuolalar ósimlik kletkalarına tán organoid bolıp, mem brana menen oralǵan. Olar
endoplazmatikto'rningg'ovakmembranalarihisobigahosilbo'ladi. vakuolatarkibidaturlituman
organikalıq
birikpelervatuzlaruchraydi.
vakuolashirasihosilqiladiganosmotikbosim kletkagasuvningo'tishinita'minlaydivauning
kerip, yaǵnıyturgorholatinivujudgakeltiradi. Buo'simliklarnimexanikta'sirlarganisbatan
bekkemliginita'minlaydi.
2) Genlarningo'zaroepistazta'siri. Fenotipdabirdominant
genningallelbo'lmaganyekinshidominantgendanustunlikqilishi
epistazdebataladi. Buqonuniyatningmohiyatinitovuqzotlarida
patranginingirsiylanishimisolidako'ribchiqaylik. Párlerioqrangdagiikkitatovuqzotlarining
fenotipibirxilbo'lsaham, olardıń
bubelgibo'yichagenotiplariharxilligianiqlandi. Buǵanıtekshirish
ushınharikkalasigahamoqpatlitovuqzotlarichatishtirildi. F1
de
hámmeduragaylarningpatioqranglichiqdi. F1 duragayavlodidagixo'rozvatovuqlarnio'zaro
chatishtiribolinganyekinshiavloddapatningrangibo'yichaikkitafenotipikguruhgaajralishku
zatildi. Olardıń13/16 qismioqpatli, 3/16 qismiesaranglipatli
tawıq -qorazlarekanligianiqlandi.
Sondayqilib, ekioqpatlitovuqzotlarinichatishtiribolinganduragaylarningyekinshiavlodida
jańabelgi (patningrangli
bolıwı ) gaegabo'lganorganizmlarpaydobo'ldi. TawıqzotlaridaIICC, IiCC, IiCc, iicc, IIcc, licc
genotiplarpatningoqbo'lishinita'minlaydi. iiCC, iiCcgenotiplaresapatningranglibo'lishini
támiyinetadi. Tawıqzotlaridapatningoqyokiranglibo'lishiikkijuft
allelbo'lmagangenlargabog'liq. OlardıńbirinshijuftiCcgeni bolıp tabıladı.
Bugenningdominantalleli (CC) hám (Cc) jaǵdaydapatningrangli
bolıwınıta'minlaydi. Bugenning (cc) jaǵdayıpatningoqbo'lishiga
jayyaratadi. Ungaallelbo'lmaganyekinshijuftgenI-iesa, C-c
genningfaoliyatiniboshqaradi. BugeningibitorgendebataladivaII, Iiholatlaridapatgarang
beretuǵın (C) geniningfaoliyatini
toqtatadı. NátiyjedeCgenigenotipdabo'lsaham, patningrangli
bolıwınıfenotipdanamoyonetaolmaydivapatrangioqligicha
qaladı. Sondayqilib, allelbo'lmagangenlarningo'zaroepistaz
tásiridagiirsiylanishjarayonidahamduragayavlodlarda, ata-ana
organizmidabo'lmaganyangibelgilarpaydobo'ladi.
Genlarningdominantepistazta'siridaF2 avlodida13:3,
12:3:1;retsessivepistazdaesa9 :3:4 nisbatdaajralishro'yberadi.
3) DNKda2500 tanuklatitborakanuni2 gabo'lamizchunkiDNKikkizanjirdaniborat 1250
shıǵadıuni0. 34 gako'paytiramiz=425 nmchiqadi.
19 -biletbiologiya
1) Kletkamarkazi (centriola), ekewilindrshakldagikichik
deneshelerden tashkiltopgan bolıp, birbiriga salıstırǵanda perpendikulyarbo'lib jaylasqan
strukturalardantashkiltopganvaularsentrioladebataladi. Toǵızbog'lamdaniboratsentriola
diywallariningharbiriuchtamikronaychanio'zichigaoladi. Centriolasitoplazmaningo'zidano'zi
ko'payadiganorganoidihisoblanadi.
Olardıńko'payishi, belokkichikbo'lakchalarningo'zinio'ziyig'ish
processindeamalgaoshiriladi. Kletkamarkazihujayralarning
bóliniwidamuhimahamiyatgaega, olarbo'linishurchug'inihosil
bolıwıdaishtiroketadi. Kópshiliko'simlikvasuvo'tlaridahujayra
orayibo'lmaydi. Olardagibuvazifanimaxsusfermentlarboshqaradi.
Sitoskelet. Eukariothujayralargaxosbo'lganxususiyatlardan
biri, olardıńsitoplazmasidamikronaychalarvaoqsiltolalaridan
ibaratbo'lgantayanchskelettuzilmalarningmavjudligi bolıp tabıladı. Sitoskeletningelementlariyadro
qabıǵıvatashqiplazmatikmembranabilanzichbirikkanbo'lib, sitoplazmadamurakkabbog'lam
larnihosilqiladi. Sitoplazmaningtayanchelementlarihujayraning
formasınianiqlaydi, kletkaichkitizimlariningharakatinivabutun
kletkaningjoyinio'zgarishinita'minlaydi.
Kletkaningharakatorganoidlarigaasosankiprikchalarva
xivchinlarkiradi. Ápiwayıhayvonlardanxivchinlilarvako'phujayrali
haywanlarningspermatozoidlarixivchinlaryordamidaharakatlanadi.
2) Genlarningpolimerta'siri. Allelbo'lmaganbirnechtagenningbittabelginingrivojlanishiga
uqsas tásir kórsetiwigenlarning polimer tásirideyiladi. Genlerdiń polimer tásiri
orgnizmlarningmiqdoriybelgilaridauchraydi. Mısalı, haywanlardıń
salmaǵı, ósiwi, ósimliklerningbo'yi, tawıqlarningtuxum etiwi, qaramalsutiningmiqdoriva
maylılıǵı, ósimliklertarkibidagivitaminlarmiqdorivaboshqalar. Muǵdarbelgilarningrivojlanish
dárejesi
ungata'siretuvchipolimergenlarsonigabog'liqbo'ladi.
PolimerirsiylanishnidastavvalshvedolimiNilsonEleo'rgandi. Ubug'doyningqizil (A1
A1
A2
A2
) vaoq (a1
a1
a2
a2
) sortlarınio'zaro
chatishtirib, F1
ósimliklernioldi
F1
dadonlarningrangipushtibo'ldi. F1
óz-arachatishtirilib, F2
dagio'simliklarningdonrangigaqarabbeshtaguruhgaajratildi.
Olardıńmiqdoriynisbatiquyidagicha:birqizil, tórtewochqizil
reńli, altıpushti, tórtewochpushtirangli, biroqdonlio'simliklarolindi.
Polimerirsiylanish kumulyativva nokumulyativxillarga bólinedi. Nokumulyativpolimeriya
kóbireksifatbelgilarniirsiylanishi
dominantgenlarsonigabog'liqbo'lmaganholdanamoyonbo'ladi.
Muǵdarbelgilarningirsiylanishikumulyativpolimeriyaorqaliamalga
asadı. Kumulyativpolimeriyadaduragaylardabelginingharxildarajadarivojlanishidominant
genlarningsonigabog'liqbo'ladi. KumulyativpolimeriyadafenotipjihatdannisbatF2
da1:4:6 :4:1, nokumulyativpolimeriyadaesa15:1 nisbatdabo'ladi.
Polimerirsiylanishqonuniyatlarinio'rganishningahamiyatijudakatta. Organizmler degi, atap aytqanda,
materiallıqo'simlikvauy
haywanlarininginsonuchunfoydalimiqdoriybelgilaripolimergenlarta'siridairsiylanadiva
rawajlanadı. Mısalı, uyhayvonlarining
salmaǵı, sutmiqdorivayog'liligi, láblebiildizmevasidagishakarningmiqdori, g'alladoshlarda
masaqninguzunligi, mákke
so'tasininguzunligivahokazo.
Genlarningko'ptomonlamata'siri. Birgenningbirqanchabelginingrivojlanishigata'siriham
anıqlanǵan. Buhodisa
pleyotropiyadebataladi. Pleyotropiyahodisasitabiatdakeng
tarqalǵan. Buhodisao'simliklarbilanhayvonlarningko'pgenida
ushraydı. Mısaluchun, genetikalıq tárepten jaqsıo'rganilgan drozofila mıywe shıbınınıń
kózleridapigmentbo'lmasliginibelgilaydigangenpushtiliknikamaytiradi, birparaichkiorganlar
reńine
tásirko'rsatadivahayotchanliginiqisqarishigasababbo'ladi.
Gullio'simliklardagullarningto'qqizilrangdabo'lishinita'min
etiwshigenularningpoyavashoxlariningham toǵızilrangdabo'lishigadaxldor bolıp tabıladı. Tawıqlarda
buyrapatlizotlaruchraydi.
Bundaypattovuqtanasigayopishibturmaydi, kóbinesesinibketadi. Bubilantovuqtanasidan
sırtqımuhitgako'pissiqliktarqaladi, awqathazm qılıw, júrek-tamırfaoliyatiningishibuziladi.
Bular
esatovuqningnaslqoldirishxususiyatigavahayotchanligigasalbiyta'sirko'rsatadi.
Birparabirgenlarning pleyotrop tásiridaorganizmdagiturliorganlarning rawajlanıwdakatta
ózgerislerro'yberadi, nátiyjedeularnobudbo'ladi. Bundaygenlarletal, yaǵnıyhalokatgaolib
keliwshigenlardebataladi. Mısaluchun:tıshqanlardajunranginingsariqvaqorabo'lishibirjuft
allelgenlar (A-a) gabog'liq. Bul
genretsessivgomozigota (aa) jaǵdaydabo'lsa, tıshqanjunining
reńiqorabo'ladi. Junisariqrangdabo'lgansichqonlardoimo
geterozigota (Aa) jaǵdaydabo'ladi. Sarısichqonlarorasidadominantgomozigotali (AA) formaları
tábiyaatdaumumanuchramaydi.
3) S=G650+650=1300 GvaS
2000——100%
1300——x=65%
100%-65%=35%
100%——2000
35%——x=700 AvaT
2000/2=1000*0. 34=340 nm.
20 -biletbiologiya
1) Yadro -zamarıq, ósimlikvahayvonlarhujayrasiningmuhim strukturalıqqismihisoblanadi.
Yadroningshakli, ólshemihujayraningshaklivao'lchamihamdafunksiyasigabog'liq. Tiykarınanhu
dikobrazlardabittayadrobo'ladi. Ayırımhujayralarginajigar, muskul,
suyekko'mikhujayralariko'pyadrolibo'ladi. Yadroasosanquyidagivazifalarnibajaradi:1. Násillik
informaciyanisaqlash, kóbeytiwva
naslden-naslgeo'tkazish. 2. Kletkadasodirbo'ladiganmoddalar
almasinuvijarayoniniidoraqilish. Kletkahayotiningturlidavrlaridayadroningtuzilishivafunk
siyalariharxilbo'ladi. Interfazaholatidagiyadroquyidagiqism lardanyadroqobig'i, yadroshirasi,
yadrochavaxromosomadan
tashkiltopadi.
2) Mendelo'ztajribalaridaxushbo'yno'xato'simliginingyettijuft
násillikbelgisininasldannaslgao'tishinikuzatdi. Keyinirekolim larningilmiyizlanishinatijasida
harxilturgamansuborganizm lardagiturlijuftbelgilarningirsiylanishio'rganilib, Mendelqonun
lariisbotlabberildi. Nátiyjedebuqonunlarumumiyxaraktergaega
ekenligitanolindi. Lekinkeyingiilmiyizlanishlarxushbo'yno'xatningayrim belgileri-shańshı
forması, gulningranginasllarda
ǵárezsiztaqsimlanmasligiisbotetildi. Násillarota-onagao'xshaganholdaqoladi. Az-azdan
Mendelninguchinchiqonuniasosida
bundaybelgilarko'pto'planabordi. Shunarsaaniqbo'ldiki, áwladlardabelgilarningajralishiva
kombinatsiyasidabarchagenlar
tarqalmaydı. Álbette, qálegenorganizmdagenlarsoninihoyatda
kóp. Xromosomalarsoniesama'lummiqdordabo'ladi. Harbir
xromosomadajudako'pgenlarjoylashadi. Bundaygenlarbir-biri
menenbirikkangenlardeyiladi. Olarbirikkanguruhlarnitashkiletadi. Genlarningbirikkanguruhi
xromosomalarninggaploidto'plamigamoskeladi. Mısaluchun, adamda46 taxromosoma-
birikkan
toparı23 ta, drozofilada8 taxromosoma-birikkanguruhi4 ta,
noqatda14 taxromosoma-birikkanguruhi7 tabo'ladi.
Genlarbirxromosomadabo'lgandanasldannaslgao'tish
nizamlıqlarihaqidagimasalaniT. Morganvauningshogirdlari
jetiliskeno'rganishgan. Olaro'ztadqiqotlariniasosandrozofila
mevapashshasidaolibborishgan.
Drozofilamevapashshasigenetiktadqiqotlaruchunjuda
qolay. Drozofilalaboratoriyasharoitidaosonko'payadi, serpusht
boladı :olar25-26°Cdahar10 -15 kundayanginaslberadi, násillik
belgilerijudako'pvaturli-rayon, xromosomalarioz (diploidsoni
8 ta) boladı.
Tájiriybelerdanma'lumbo'lishicha, birxromosomadajoylashgangenlarbirikkangenlarbo'ladi, yaǵnıy
ǵárezsiztaqsimlanmay, tiykarınan, birgeliktenasldannaslgao'tadi. Buǵanıaniqmisoldako'rib
shıǵamız. Agarkulrangtanalivanormalqanotlidrozofilabilanqoramtirtanalivakaltaqanotli
drozofilachatishtirilsa, gibridlerningbirinshiavlodidagibarchapashshalarkulrangtanalivanor
malqanotlibo'libchiqadi. Buikkijuftallelbo'yichageterozigota bolıp tabıladı
(kúlreńtana, qaralawtanavanormalqanot, kaltaqanot). Analitik
shaǵılıstırıwo'tkazishdadigeterozigota (kúlreńtanalivanormal
qanatlı ) urǵashıpashshalarniretsessivbelgiliqoramtirtanaliva
kaltaqanotlierkakpashshalarbilanchatishtiramiz. Mendelningyekinshiqonunibo'yichanaslda
tórtxilfenotipli:25% normalqanotlikulrangtanali, 25% kaltaqanotlikulrangtanali, 25% normal
qanatliqoramtirtanaliva25% kaltaqanotliqoramtirtanalipashshalarolinishikerakedi. Lekin
Morganningolibborgantajribalaridaesabutunlayboshqachanatijaolingan.
Bumisoldabekrosschatishtirishdadiduragaydagikabito'rtta
emes, bálkiikkitagenotipikguruhajralibchiqdi. Olardanbirikulrangtanalinormalqanotli,
ekinshisiesaqoratanalikaltaqanotli
edi. Koefficient1:1 bo'ldi. BuA-Bvaa-bgenlaribirikkanholdairsiylanishidandalolatedi. Bunday
násilliklanishto'liqbirikkanholdairsiylanishhisoblanadi. Budalillargaasoslanib, Morganbirikkan
halda
násilliklanishqonuninikashfetdi.
Morganvauningshogirdlaribirxromosomadajoylashgan
genlarba'zanbir-birinenajralganholdairsiylanishlarimumkinekanliginiham tastıyıqladılar. Bunıń
sebebigomologikxromosomalardagibirikkangenlarmeyozjarayonidakrossingovertufayliay
rimqismlaribilano'zaroalmashinuvi bolıp tabıladı. Olardıkrossingoverga
dus kelgengametalardeyiladi. Sebebigomologikxromosomalar
uqsasuchastkalaribilanalmashinuvnatijasidaxromosomalar
strukturaviyqaytatuzilganbo'lib, olardabirikkangenlarkrossingovertufayliajralib, jańa
ózgerganvariantdao'zarobirikadilar.
Nátiyjede, bekkrosschatishtirishuchunolinganorganizmto'rtxil:
ekikrossingovergauchramagan, ekikrossingovergauchragangametahosilqiladi. Bekkross
shaǵılıstırıwnatijasidaolinganF1 duragaylarning
83% ata-anaorganizmgao'xshashbo'lib, kúlreńtanalinormal
qanatli41, 5%, qaralawtanalikaltaqanotli41, 5% nitashkiletadi.
Fbningfaqat17% ata-anadanfarqqiladi, yaǵnıykulrangtanali-
kaltaqanotli8, 5% vaqoramtirtanalinormalqanotli8, 5% nitashkiletadi. Bu17% krossingover
procentidebataladi. Bundayirsiylanishnigenlarningto'liqsizbirikkanholdagiirsiylanishidebataladi.
Anashumisoldanko'rinibturibdiki, kúlreńtana-normalqanotvaqoramtirtana-kaltaqanot
belgileriniyuzagachiqaradigan
genlarasosanbirgalikdanasldannaslgao'tadi, yaǵnıyboshqacha
aytqanda, óz-arabirikkanholdabo'ladi. Bubirikishgenlarning
arnawlı birbirxromosomadajoylashganligigabog'liq. Shunung
ushınmeyozdabugenlartarqalibketmaydi, bálkibirgalikda
naslden-naslgeo'tadi. Birxromosomadajoylashgangenlarning
birigiwhodisasiMorganqonunibilanmashhur.
Bir-birigabirikkangenlarguruhiningsonimuayyanturdagixromosomalarninggaploidsoniga
moskeladi. Izertlewlerge
qaraǵanda, genlarningqaytakombinatsiyalanishigasababshuki,
meyozjarayonidagomologikxromosomalarkonyugatsiyalangandaularningma'lum birfoizio'z
bólimleriniayirboshlaydiyoki
basqashaaytganda, bir-biribilanchalkashadi. Bundadastlab
gomologikxromosomalarningbiridajoylashgangenlarenditurligomologikxromosomalarga
ótipqolishianiqbo'ladi. Olarqaytakombinatsiyalanadi. Túrligenlarningchalkashishfoiziturlicha
bolıpqoladi. Buularorasidagimasofagabog'liq. Genlarxromosomadabir-birigaqanchayaqin
jaylassachalkashgandaular
shunchakamajraladi, birigiwfoizishunchayuqoribo'ladi. Sebebi
bundaxromosomalarturliqismlaribilanalmashinadivabir-birine
jaqınjoylashgangenlarningbirgabo'lishehtimoliko'pbo'ladi.
Áne sol nizamlıqlarǵa tıykarlanıp, genetikalıq tárepten jaqsıo'rga nilgan organizmlerde
xromosomalarninggenetikxaritasituzilgan.
Málim birigiwguruhgakirgangenlarningjoylashishtasvirigenetikxaritadeyiladi. Kartadahar
qaysıxromosomadagenlarningjoylashishtartibi, olardıńsoni, belgisi, arasındagimasofako'rsa
tiledi. Mısalı, drozofilapashshasidauning4 taxromosomasida
500 genningjoylashganianiqlangan.
Drozofilapashshasidagomologikxromosomalarning
shatasıwıvaqismlariningalmashinishifaqaturg'ochilardaso bolıp tabıladı
boladı. Er adampashshalardabubosqichbo'lmaydi, sonıńuchun
olardabittaxromosomadajoylashgangenlarningbirikishito'liq
birigiw esaplanadı. Áne sol sebepke kóre, analizqiluvchicha tishtirish ushın urǵashı
shıbınlarniolishkerak.
3) AvaT 11*2=22
GvaS 7*3=21
21+22=43
18*0. 34=6. 12 nm
21-biletbiologiya
1) Simbiozgipotezasi. Simbiozikkivaundanortiqturlarningbirgalikdayashashi bolıp tabıladı. Bundaularbir
-birleribilanhamkorlik
etipyashaydi. Kletkalarvahujayraichidaham simbiotikmunosabatlarmavjud. Xlorelladeb
atalıwshıyashilsuvo'ti, ayırım infuzoriyalarsitoplazmasidafotosintezjarayoniniamalgaoshiradi
hám
xojayınhujayraniozuqamoddalarbilanta'minlaydi.
Simbiozgipotezasigako'ra, eukariothujayrabir-biribilan
simbiozholdayashovchi, harxiltiplargamansub, ko'phujayralardanhosilbo'ladi. Gipotezada
aytılıwına qaraǵanda, mitoxondriya
vaxloroplastlarmustaqilkelibchiqishgaegavaprokariothujayrasifatidapaydobo'lgan. Mısalı,
mitoxondriyalaraerobprokariotlardankelibchiqqandeyiladi. Yadroningpaydobo'lishinixo'jayin
kletkaningDNKsibilanbog'liqdegantaxminmavjud.
Yadrohosilbo'lgandanso'ng, onıńmembranalaridanendoplazmatikto'r, Goljimajmuasiva
odanesalizosomahamdavakuolahosilbo'lgandeyiladi. Butaxminlarniisbotlovchibirqator
dálillerhammavjud. BulargamitoxondriyavaxloroplastlardaDNK
vaRNKningmavjudligi, olardıńbo'linishiniprokariothujayrani
bóliniwigao'xshashligivaboshqalar.
Invaginatsiyagipotezasi. Bugipotezagako'ra, eukariothujayraningba'ziorganellalarihujayraning
sırtqımembranasiniinvaginatsiyasi (sitoplazmagabotibkirishi) nátiyjesindehosilbo'lgan.
Invaginatsiyagipotezasieukariothujayrako'phujayralardan
emes, bálkibittahujayradankelibchiqqandebtushuntiradi. Bul
gipotezaxloroplast, mitoxondriyavayadroningqo'shmembranalariningkelibchiqishinioson
túsintiripberadi.
Ko'pgenomligipoteza. Usıgipotezagako'ra, eukariot
kletkalarprokariothujayralardanulargenominingayrim bólimlergabo'linishi, buqismlarning
az-azdanmuayyanfunksiyanibajarishgamoslanishinatijasidapaydobo'lgan. Ko'pgenomli
shama
haqıyqatgayaqinbo'lib, yadrovasitoplazmaniplastikjarayonlarni
uqsasligibilanisbotlanadi.
2) Jinsgabirikkanholdanasldannaslgao'tish. Morganva
onıńshogirdlarijinsiyxromosomalarorqalijinsnianiqlashbilan
birgejinsgabog'liqholdairsiylanishnihamaniqladilar. Olardıń
qaydqilishicha, genlarfaqatautosomalardaemas, bálkijinsiyxromosomalardaham jaylasqan
boladı. Sondaygenlarishtirokidarivojlanganbelgilarjinsgabog'liqholdairsiylanadi. Mısalı,
Drozofiladako'zningqizil (A), aq (a) bolıwınıta'minetuvchigen
jınıslıqX-xromosomadajoylashgan. Bubelgijinsgabog'liqholda
násilliklenedi.
Adamdaham jınıslıqxromosomalardajoylashgangenlarjinsgabog'liqholdairsiylanishiisbot
etildi. Mısalı, adamdagemofiliya (qandıń ivimasligi) hám dedaltonizm (qızılvayashil
reńlerdi
ajrataolmaslik) keselliklerinibelgilovchigenlarX-xromosomada
jaylasqan. Bul kesellikler jinsga baylanıslı halda násilliklenedi. Gemo filiya keselliginiń Xxromosomagabirikkanholdairsiylanishiquyidagisxemadakeltirilgan.
Gemofiliyakasalligining
násilliklanishiquyidagisxemada
gemofiliyageninitashuvchi
(XHXh) áyelbilan, sawerkak (XHY) nekesimisolidakeltirilgan.
Bundaynikohdantug'ilgano'g'ilbolalarningyarmi
gemofiliyabilankasallanganbo'ladi. Y-xromosomadajoylashgangenlarfaqatotadano'g'il
balalarǵao'tadi. Házirgivaqtdajudako'pnormalvapatologikbelgilarningjinsgabog'liqholda
násilliklanishio'rganibchiqilgan.
3) 20%———1200
100%——x=6000
22-biletbiologiya
1) Kletkatarkibigajonsiztabiatdauchraydigankimyoviyelementlardan70 tagayaqinikiradi.
Olarko'pinchabiogenelementlardebataladi. Butirikvajonsiztabiatniumumiyliginita'kidlovchi
dálillerdanbiri bolıp tabıladı. Biraqtirikvajonsiztabiatdagikimyoviyelementlarningo'zaronisbatiturlicha
boladı. Tiriorganizmtarkibiga
kiretuǵınkimyoviyelementlarmiqdorigaqarabbirnechaguruhga
bólinedi. Bular :makroelementlar (S, O, H, N, P, C, K, Na, Ca, Mg,
Cl, Fe) vamikroelementlar (Zn, Cu, J, F, Co, Mo, Sr, Mn, B) bolıp tabıladı.
Kletkamassasining98% inito'rttaelement:vodorod, kislorod, uglerodvaazottashkilqiladi. Bul
elementlerbarchaorganikbirikmalarningasosiytarkibiyqismlarihisoblanadi. Bulardantashqari
biologikpolimerlar (grekshede:“poli”-kóp, “miyraslar”-
bólim) esaplanǵanoqsilvanukleinkislotalartarkibidayanafosforvaoltingugurtham ushraydı.
KletkatarkibidagiP, S, K, Na,
Ca, Mg, Cl, Fekabilar1, 9% nitashkiletadi.
2) Fenotipik (modifikatsion) ózgeriwshenlik. Harbirorga nizm sırtqımuhitning málim
sharayatlarigamosravishdayashaydivarivojlanadi. Olarǵatashqimuhitomillari-temperatura, ızǵarlıq,
azıqmiqdorivasifatio'zta'siriniko'rsatadi. Shubilanbirgau
o'zturidagiboshqaorganizm vaturlargamansubbo'lganorganizmlarbilano'zaromunosabatda
boladı. Buomillarorganizm ningfiziologik, morfologiyalıqxususiyatlarinihamdafenotipinio'zgarti
rishimumkin. Organizmge sırtqımuhitomillarining tásirinatijasida payda bolatuǵın
ózgeriwniko'ribchiqamiz.
Himolayquyoniningyelkasidagioqjunlarniyulibtashlab,
soljoygasovuqta'siretilsa, qorajuno'sibchiqadi (54-súwret).
Nabada, shuqorajunlarniolibtashlabissiqbelbog'
baylanıstırnsa, ya