Basqarıw psixologiyasınıń sotsialliq psixologiyaliq tárepleri

Joba:

1. 
   Basqariw psixologiyasiniń social psixologiyalıq tárepleri
   
2. 
   Gruppalarda basshılıq hám liderlik
   
3. 
   Liderlik usılları haqqında túsinik
   
4. 
   Basshılıq sapaları
   
5. 
   

Basqarıw psixologiyasınıń sotsialliq psixologiyaliq tárepleri

Aqırǵı jıllarda insan faktorına itibarınıń artıp barıwı munasábeti menen basqarıw psixologiyasi máselelerine de qızıǵıw kúsheydi. Sol tiykarda psixologiyaniñ arnawlı bólimi basqarıw psixologiyasi payda boldı. Áne sonday sapalardıń bir yarım mıńǵa jaqinini aniqlaģan, biraq usi sapalardıń qáliplesiwine jay bolatuǵın gruppalar haqqında so l waqtqa deyin shaxs ushın dál ózinikiday bolıp qalǵan bolıp tarqok gruppalarda bolsa xar bir shaxs ushın " áhmiyetli" kisiler gruppası referyont kisiler gruppası bolıp, ol usı adamlar pikiri inabatqa aladı hám olarǵa kusheyedi. Bunnan shıǵatuǵın juwmaq mınada, har bir gruppada sol aǵzalardı birlestirip to'rģan ulıwma iskerlik maksetlerin hàr bir shaxs sanasına tuwrı jetkiziw hám óz-ara munasábetler sistemasın jaqsılap, hár bir shaxstıń birbirlarin jaqsı biliwleri hám birbirlarini tuwrı bahalawlarına ayrıqsha itibardı qaratiw kerek. Bul zat shaxsda qáliplese unamlı sapalardıń tiykarı bolıp tabıladı.

LIDERLIK USILLARI HAQQINDA TÚSINIK

Hár bir lider yamasa baslıq ózinshe individual hám qaytarilmas bolıp tabıladı. Bunıń bası har bir baslıq óz jumıs iskerligin, basqarıw iskerligin ayriqsha tárzde shólkemlestiriwinde bolıp tabıladı. Social psixologiyada basqarıw tarawinde tolıq úyrenilgen máselelerden biri túrli basqarıw usılları bolıp tabıladı. Bul tarawda nemis ilimpazları G. Gibsh, M. Forverg, orıs ilimpazları v. D. Parigin, L. N. Umanskiy, M. Yu. Juqov hám basqalarınıń jumısları ásirese dıqqatga ılayıq. Barlıq ilimiy izertleniwler ulıwmalastırǵan túrde social psixologiyada qabil qilinģan úsh tiykarǵı basqarı usıllarına xarakteristika berip, shıǵamiz. Bul úsh usıl avtoritar, demokratiyalıq hám liberal jumıs usılublari bolıp tabıladı.

Avtoritar basshı barlıq kórsetpeler ıskerlik ruxida, aniq ayqın keskin dawısta xızmetkerlerge jetkiziledi. Baylanıs processinde de xızmetkerlerge salıstırǵanda dukpupisa, keskin ta'kiklaw sıyaqlı kat'iy dawıslardan paydalanadı. Onıń tiykarǵı maqsetlerinen biri qanday jol menen bolsada, óz hùkmini ótkeriw. Onıń nutqi da aniq hám tuwri mudami saldamlı tusda boladı. Qandayda bir jumıs maydanınan xızmetkerlerdi maqtaw yamasa olarǵa jaza beriw, qadaģalaw sap sub'ektiv bolıp, bul zat baslıqtıń keyipine hám usı shaxslarǵa salıstırǵanda jeke munasábetine baylanıslı.. Jámáát aǵzalarınıń tilekleri, olardıń pikirleri hám maslahatlari awırıwı kem hallarda ģana inabatqa alınadı. Kópshilik hallarda bunday tilekler yamasa kórsetpeler tuwrıdan-tuwrı iyik pupisa. maqtanıw yamasa ruwxıy jazalaw jolı menen sheklenedi yamasa qanidirilmaydi. Bunnan basshı óz jumıs usılları, keleshek jobaları, qandayda bir aniq jumıstı, operatsiyanı qanday ámelge asırmaqshiliǵin ádetde, jámáátten sır tutadı, onıń pikrine qaraǵanda, bul onıń abıroyina unamsız tásir kórsetiwi múmkin. Gruppa daǵı social keńislikdegi munasábetlerdegi orni jaǵinan, ol " jámáátten shette", avtonom.
Avtoritar basshısı hár bir jámáát aǵzalarınıń qábiletleri, jumısqa munasábetleri, mavkelarina kóre tutqan orınları haqqında qıyallar bar, soǵan kóre ol hár bir xızmetkerdiń jumıs háreketlerin maksimal tárzde programmalastırip qoyǵan, ol jaǵdayda hár qanday sheklewler onıń oshik ǵázepin keltiredi hám onıń ushın ol jaǵdayda jazalawdıń túrli usılları bar. Yaǵnıy bunday jámáátlerde hákimiyat oraylasqan, jámáát basshısı bul oraydıń jalǵız hákimishuniñ ushın da bul jerde " meniń adamlarım", " meniń jumısım", " meniń pikirim bóyınsha" kabilidagi sóz dizbegiler teztez isletiledi. Bunday basshılarda jumisına salıstırǵanda sonday pidayılıq bar, olar ózlerin sol ıssız oyda sawlelendiriw kila almaydı, yaǵnıy jumıs onıń " pútkil gewdesin kamrab alǵan" SHu sebep bolsa kerek, bunday basshı xar bir adamda onıń kúndegilik jumıs iskerligin, onıń nátiyjelerin áp-áneydey boladi. Biraq, tiykarınan onı jumıstıń mazmunınan kóre, onıń usha jerdegi jetekshilik roli, baslıqlıǵı kòbirrk qiziqtiradi hám ózine usi sapalarǵa qarap baha beredi. Bul sapa, tuwrısıda, jumistiñ sapasına da tásir qilgani ushın jámáát aldına qoyilgan barlıq tapsırmalar atqarılmay qalmaydı (" temir paxbap").
Bunday jámáátlerde tankid ishn júdá tómen, sebebi ol ózin de, basqalarni da, tankid etiwlerine jol qo'ymaydi. Tankid etiwge, onıń pikrine qaraǵanda, fakat baslıq haqli. Jıynalıslarda sózdi ózi baslap, ǵayrattı aqırıǵa shekem basqaalarga bermeydi, adamlardıń usınısları, olardıń sezimietlari itibarģa alınbaydı. G. Gibsh hám M. Forvergdarniñ analiz etiwlerinshe, avtoritar lider bas bolǵan islerdiń natiyjeliligi talay joqarı bolıp, islep shiģarıw kórsetkishleri de joqarı bo'lar eken. Lekin jámáát degi psixik ruwxıy ortalıq salmaqli, krizis bolıp, bul zat adamlardıń jámáátten tolıq qanıqpawina alıp keledi. Bunday basshılar basshılıq qilģan miynet jámáátlerinde isleytuǵın adamlar óz kásipleri, jumıs jayların ańsat ǵana almastırıwları múmkin.
Demokratiyalıq basshı, kerisinshe, bo'ysınıwshılarǵa ǵáresizlik erk beriw tárepdarı. Jumısda tapsirmalar bergende jumısshılardıń jeke qábiletlerin esapqa alǵan túrde bólistiredi. Bunda ol xızmetkerlerdiń jeke beyimlikderlar menen nátiyjeli islew usılı bolıp tabıladı.
Sonday qılıp, hár kanday lider obırayina iye. Obıroylilik shaxstıń beriledi. Sóylewi ápiwayı mudami arqayın, jım-jırt, ol jaǵdayda joralarsha dos sıpatında munasábet sezilip turadı. Qandayda bir kisin maqtaw, onıń lawazımın asırıw yamasa ishdagi kemshilikke kòre jumisına baha beriw mudami jámáát aǵzalarınıń pikiri menen kelisim túrde ámelge asıriladı. Tankid, kóbinese usınıs, qálew formasında qilingan islerdiń mazmunına baha beriw xodila " ayıplıga" jetkiziledi. Har bir jańa jumıs jámáát maslaxatisiz baslanmaydi. Sonıń ushın da onıń keńislidegi socıallıq xolati " jámáát ishinde".
Jámáátte tankid hám o'z-o'zin tankid sonday jolǵa qoyılǵan, onıń aqibetida hesh jartılay azap shekpeydi. Sebebi kóbirek basshı emes, bálki jámááttiń basqa aktivleri rásmiy bolmaǵan liderlar tankid etedi. Baslıq jol qoyǵan qáte kemshiliklerdi jámiyetshilik aldında boyina alıwdan qorqpaydı. Sebebi, odaǵı juwapkershilik sezimi tap joqarı basqarıw shólkemlerdiń aǵzaları menen baylanıs waqtında, bálki xızmetkerler menen baylanısda da sezilip turadı hám kuyilgan tapsırmalar maydanınan juwapkershilikti basqalarga da bolıp beriwdi jaqsı kóredi. Baslıqtıń xızmetkerlerinen siri joq, sol sebepli de jıynalıslarda ko'birek ol emes, bálki barlıq xızmetkerler sóyleydi, aqırǵı qarar shıǵariw hám sózlep juwmaqlaw, ulıwmalastırıw huquqidan ol tolıq paydalanadı.
Gibsh Sh. hám Forverglarniń analizlariga kóre, bunday baslıq basshılıq qilgan jámáátlerde ruwxıy ortalıq áp-áneydey, jumısshılar jámáátten, isten qaniǵıw payda qilgan, isten ketiw qalları kem eken - ol, lekin islep shıǵarıw zo'rga norma halatida bo'lar eken.
L i b e r a l (lokayd) usılda isleytuǵın basshınıń keyipin, jumısqa munasábetin, isten minnetdar yamasa minnetdar emesligin biliw qiyin. Ol jaǵdayda ta'kiklash, pupisa bolmaydı, onıń urniga kóbinese jumıstıń aqırǵı áqibeti menen tanısıw menen sheklenedi, tek. Jámáátte hamqorlik joq, baslıq jámááttiń máseleleri, jumıstıń bálentpasti menen qızıqpaytuǵın, tap basqa " koinotda" júrgende uqsaydi. Aniq kórsetpeler bermeydi, onıń ornina rásmiy bolmaǵan liderlar yamasa ózine jaqin kisiler arqalı qiliniwi kerek bolǵan tapsırmalar orınlawshılarǵa jetikiziledi. Onıń tiykarǵı waziypası, onıń názerinde xızmetkerler ushın jumıs sharayatın jaratıw, ishdagi kemshiliklerdi saplastırıw, kerekli ónim, shiyki zat sıyaqlılardı tawıp keliw, jıynalıslarda qatnasa isiki hám basqalardan ibarat.
Xızmetkerler menen baylanısda bolıwǵa tuwrı kelip ol mudami keñpeyillikbolıp, ádep, etika normalarini bo'zmaslikka háreket etedi, biraq hàrdayım olar menen talasadı. Jıynalıslarda eger qandayda bir mashqala tartıstı keltirip shıǵarsa, ol tikkeley procesine qospay, aqırǵı sózdi ózine qaldıradi. Sonday qılıp, adamlarga pikirlew hám qatti xarakatlar berip qoyilgan. Sol erkin háreketler maydanınan baslıqtıń pikiri suralgan takdirda da, odan aniq gáp shıqpaydı.. Sebebi ol xızmetkerlerdi jaqsı bilmeydi. qolaberse olardı qapa qiliw xafa kilib kúyiwden túyetawıqtı. Onıń keńislikdegi psixologik halati gruppa tısqarisinda".
Ilimpazlar pikrine qaraǵanda, bunday basshı jumıstı alıp barǵan toparlarda barlıq kórsatkishlar mudami arqada, sapa da joq. Liberal basshı ishda anarxiyani qilip kuyip, kóp túrmey, basqa jerden jumıs qidiriwga háreket etedi.
Joqarıda baha berilgen basqarıw usılları ko'birek liderlikka emes, bálki basshılıqqa taallukli, lekin ilimiy adabiyatlarda bul eki sóz dizbegi. kóbinese sinonimday isletiledi. Tiykarınan. eń jaqsı basshı ózinde barlıq liderlik sapaların da sáwlelengenlestirgen boladı. Sebebi, sap social psixologiyalıq mánistegi liderdıń túrleri sharayatlarda ózinde ko'birek kórinetuǵın etetuǵın jeke sapalarına kura tabakalanadi. Mısalı, lider shólkemlestiriwshi, taǵı lider tashabbusqor, lider erudit, jámáát sezimiy emotsional holatdi basqarıwshı lider, lider bilagon hám basqa. Jaqsı basshı áne sol lider sapaların bilgen túrde olardı ózinde tárbiyalawı hám jámáátindegi liderlar menen hamqorlikda isley alıwı kerek.
Aqırǵı jıllarda Moskva hám basqa iri ilimiy oraylarda ótkizilgan tadkiqotlar nátiyjesinde sonday juwmaqqa kelindi, tiykarınan xayotda sap demokrat yamasa sap avtoritar basshınn ushıratıw kiyin, lekin dus kelgen waqıtta da olar bir jámáátti uzaq múddet basqara almasligi málim boldı. Sonıń ushın da olar jaǵdayǵa baylanıslı, jaǵday, qankret jámáát, ol jaǵdayda qabil qilinģan xatti háreketler normalari. Shaxslarara munasábetler tipi liderdıń da, basshınıń da jumıs taktikasi hám usılın belgileydi, degen ideya qabıll qilinbaqta. Lekin bul basshılıq usıllarınıń psixologiyalıq mazmun hám moxiyatini biliwdiń ámeliy áhmiyeti sonda, xar bir usılda ayriqsha unamlı tárep bar, zrr basshı ózin ózi tárbiyalar eken, sonıń eń maquli àsirese ózi basshılıq qilip atirģan jámáátke sáykeslerin tárbiyalawı maqsetke muwapıq bolıp tabıladı.