Lektsiya teksti Defektologiya (Logopediya) bakalavr ta`lim bag`dari 1-kurs ushin mo`lsherlengen Du`ziwshi

Kesh gereń bolanlar – sóylewdi iyelegennen keyin, yaġnıy 2-3 jasta qandayda kesellik yamasa jaraqat aqibetinde esitiw qábiletin joġaltġan balalar. Bunday balalarda esitiw qábiletiniń joġalıwı túrlishe: total, yaki bumasa gereńlik a , yaki zayıp esitetuġın balalarda kórinetuġınlıġına jaqın Baladı. Balalarda kóplep dawıslardı esitpegeni yamasa buzıq halda esitgen, uarġa ne degenligin túsinbegenligine awır psixikalıq reaksiya payda buıwı múmkin. Bazıda bul balanıń hár qanday mulaqattan tuıq bash tartıwına, hátte psixikalıq (ruhiy) kesellikke alıb keledi. Mashqala balanı awız eki sóylewin qabıl qılıw hám túsiniwge úyretiwden ibarat. Eger balada jeterli qaldıqlı esitiw busa, bugan esitiw apparatin (qurılması) járdeminde erisiledi. Qaldıqlı esitiw kem bolsa, sózlerdi esitiw apparatı hám sóylesiwshiniń «lábinen» oqıw járdeminde qabıl qılıw májbúriy Baladı. Total (pútinley) gereń balalarda daktiluogiya, jazba sóylew hám ayrım gereńlerdiń ima-ishara sóylesiwinen paydalanıw lazım boladı. Keyin gereń bolan balanı oqıtıw hám tárbiyalaw ushın qulay sharayatlar jámlengende, onıń sóylewi, biliw hám iradalı tárepleri rawajlanıwı normal balanikine jaqınlasadı. Biraq emotsianal taraw, shaxsiy sıfatlar hám shaxslararalıq múnásibetler payda buıwındaġI ózine sáykes júdá kem hallarda bartarap qılınadı.

Esitiwde nuqsanı bolan balalarda túrli aġza hám sistemalarda qosımsha birlemshi buzılıslar buıwı múmkin. Esitiwdiń násliy buzılıwında kóriw, teri qaplamı, júrek hám basqa aġzalardiń jaraqatlanıwı menen keshetuġin bir neshe forması (Usher, Alstrem, Virdenburg, Alport, Pendrel hám b. Sindromı) bar. Ananıń hámledarlıġınıń dáslepki eki ayinda keshirgen keselligi bolsabınan tuwma gereńlik hám zayıp esitiwsheńlikde, ádette, kóriwdiń buzılıwi (katarakta) hám tuwma gereńdiopatiya (Grig triadası) kórinedi. Bunday keselleniwde tuwılġan balada mikrotsefaliya há ulıwma miy jetispewshiligi múmkin.

Jańa tuwılġan shaqalaqlar gemuitik keselliginde, onıń sebebi bala hám ana qanınıń rezus – faktor boyınsha mas kelmesligi yamasa uardiń qanı túrli toparlarġa tiyililigi buĺwı múmkin, miydiń uliwma jaraqatlaniwi hám uigofreniya, miydiń diffuz jaraqatlanıwi, miydiń qabıq astı bólimlerijaraqatlanıwi sebepli ifodalangan giperkinetik sindrom menen psixofizik rawajlanıwdıń keshigiwi, spastik parez va paralichlar kórinisindegi MNS jaraqatlanıwi, yuz nerviniń ázziligi menen keshetuġın nerv sistemasınıń jeńil jaraqatlanıwi, ġilaylik, basqa kóz-háreket va motor rawajlanıwdıń ulıwma keshigiwi menen esitiwdiń buzılıwi gúzetiliwi múmkin. Bunda esitiwdiń buzılıwi dawıs tásirleriniń analiz va sintezi payda bolıwi kerek bolġan miy sistemalarinin buzılıwi menen belgilengen bolıwi múmkin.

Gelle súyeginiń jaraqatlanıwi arttırılġanesitiwdiń buzılıwi nafaqat esitiw analizatoriniń retseptor bólimi, bálkim onıń ótkiziwshi joları va qobiq bólimi buzılıwları (nuqsanlari) menen baylanıslı bolıwi múmkin. Bala keshirgen menińit yaki menińo ensefalit esitiwdiń buzılıwin keltirip shıġarıwı va olyaki bul dárejedegi miy jetispewshiligine alıp keliwi múmkin.

Násillik gereńlik hám azzi esitiwshiniń ayırım túrlerinde, hámile payıtında esitiwdiń zárerleniwine alıp keletuġın qatar keselliklerde, sonday-aq orta hám ishki qulaq sahasındaturli shamulaw barısında vestibulyar apparat jaraqatlanadı.

Sonıń menen birge esitiw hám basqa sistemalar jaraqatlanıwidan ibarat qıyın, kompleks buzılıwlar turli aebepler tásirinde va turli payıtlarda júzegekeliwi múmkin.

Sonday qılıp, gereń há ázzi esitiwshi Balalarda esitiwdiń buzılıwinan tısqarı tómendegi nuqsanlar gúzetiliwi múmkin:

- vestibulyar apparat háreketiniń buzılıwi;

- kórishbuzılıwiniń turli variantlari;

- psixik rawajlanıwdıń birlemshi keshigiwige alıp keletuġın minimal miy disfunksiyasi. Bunda har qanday keri omillar miyge tuwrıdan-tuwrı tásir qılıwı múmkin, yaki basqa hallarda, miy jetispewshiligi júrek–qan-tamır, dem alıw, ajratiw hám basqa – miy ishin ózgerttiretuġın sistemalarda awır somatik kesellikler júzege keledi;

- uigofreniyaga alıp keletuġın miydiń keń jaraqatlanıwi;

- Balalar serebral paralichi yaki háreket sahasi regulyatsiyasida basqa ózgerislerge alıp keletuġın miy sistemalarinin buzılıwi;

- miydiń esitiw – nutq sistemasi (qabıq va qabıq astı tuzilmalariniń) local buzılıwları;

- oraylıq nerv sistemasi va putin organizmniń psixik kesellikler (shizofreniya, manikal-depressiv psixoz va b.) ge alıp keletuġın kesellikleri;

- organizmniń ulıwma ázzileniwine alıp keletuġın ishki aġzalar: júrek, ókpe, búyrek, as sińdiriw sistemasi hám b. dagi awır kesellikler;

- tereń sociallıq-pedagogik qarawsızlıq imkaniyatı.

Nutq(sóylew) — qıyın ruxıy pazilet. U ruxiw pocesslarniń quramın tabıwġa hám balanıń ulıwma barkamu bolıp ósiwine úlken tásir kórsetedi. Nutq esitiw organlari quralı menen aqıl júritiwge tiykarlanġan bolıp,dógerektegilerge eliklew jolı menen rawajlanıp baradı. Awızeki nutqniń túrleniwinde esitiw analizatori, nutqni háreketga keltiriwshi analizator qatnasadı. Nutqni háreketke keltiriwshi analizator esitiw analizatori menen bekkem baylanısqan halda isleydi, esitiw analizatoriniń rawajlanıw dárejesi bolsa kóp árepten sóylewine baylanıslı. Bala nutqiniń ósip barıwı dawıslardıń aytılıwı, fiziuogikva fonematik esitiwdińkamal tawıp barıwdárejesi menen ġana xarakterlenip qoymay, bálkim eń áhmiyetlisi — óz nutqi hám dógerektegiler nutqidaġı sózlerdiń dúzilisin, dawıs quramın parıqlay alıw qábileti menen ham harakterlanadi. Sóz quramın ańláb aliwden ibarat bu qobiliyat grammatikva leksikkomponentlarniń rawajlanıwida ham muhim áhmiyetke iye.

Eki signal sistemasi, sonıńday,aqıl menen sóziniń óz-ara baylanısta bolıwı aqılıy rawajlanıwdıń tiygereńin shólkemlestiredi.

Korreksion pedagoglardiń (T.A. Vlasova, R.M. Boskis, D. V. Neyman va basqalarniń) bergan maġlıwmatlarına qaraġanda, esitiwide nuqsanlari bar Balalardiń rawajlanıw dárejesi usı nuqsannıń Bala ómiriniń qaysi dawirde payda bolġanlıġına va oġir-jeńilligiga baylanıslı. Surdopedagogikapánine esitiwide nuqsanlari bar Balalar gereń,ázzi esitiwshi, kesh gereń bolıp qalġan Balalar toparında bolıp úyreniledi Tuwma ele tili shıqpaġangódeklik dawirde eki qulaqtıń hesh esitpewi gereńlikke alıp keledi. Esitiw qábiletiniń bir bólegi buzılıwi nátiyjesinde nutqiy nuqsanġa ushıraġan Balalar ázzi esitiwshi Balalar toparında kirgiziledi. Nutqi rawajlanıp,túrlenip bolġannan soń jaqsı esitpeytuġın bolıp qalġan Balalar kesh gereń bolıp qalġanlar toparında kiredi. Bu nuqsan nutq quram soń vujudga kelse de, qulaqtaġı nuqsan sebepli esitiwde saykemshilikler bola beredi

Tuwma esitiw nuqsanlar kelip shıġıw aqıbetlerine qaraġanda tuwma va arttırılġanbolıwi múmkin.

Gereń Balalarniń 25—30 payızıda esitiw nuqsanlari tuwma boladı. Bolan sebep ananıń hámledarlıq dawirde turli kesellikler,máselen, gripp menen keselleniwi, ata-analardń ishkilik iship turıwı, ananıń hámledarlıq dawirde biler-bilmes dári-dármaqlardı paydalanıwı(ásirese streptomitsin, xinin, sıyaqlı dárilerdi, xomilaniń zaqımlanıwı; irsiyat, genetikfaktorlar (qulaq dúzilisindegi patuogik ózgerisler bolıwi,máselen, esitiw jolı atreziyasi — pitip qalıwı).

Esitiwdegi arttırılġan nuqsanlar qulaq yaki esitiw analizatoriniń dúzilisindegi kemshiliklerdden kelip shıġıwi múmkin. Bolan joqarı nerv orayi, ótkiziwshi jollar yaki qulaqniń ózindegi ózgerisler sebep boladı. Balaniń dáslepki jasında otit, parotit (tepki), menińit, menińoensefalit, qizamiq, qizilsha, gripp kesellikleri menenkeselleniwi ayırım hallarda gereńlik yaki turli dárejelerdegi ázzi esitiwge alıp kelishii múmkin. Hozirgi konda ekologiya máselelerdiń keń úyreniliwi esitiw nuqsanlariniń aldın aliwda da ólken áhmiyetke iye. Esitiw analizatoriga turli zaharli kimyoviy dorilar juda kuchli tásir etib, ásirese analizatorniń ótkiziwshi nevrlarini isten shıġaradı nátiyjede Bala jaqsı esite almaytuġın bolıp qaladı.

Esitiw nuqsanlariga iye bolġan Balalar ayrıqsha járdemga mútaj Balalar toparına kiredi, sebebi bul nuqsan Balaniń ulıwma rawajlanıp,kamal tawıp barıwıga, dástúr materiallarin ózlestiriwge keri tásir kórsetedi

Esitiw nuqsanlari bar Balalar arnawlı sharayatta, arnawlı usullar menen oqıtılıwı hám tarbiyalanıwı kerek. Esitiw nuqsanlariniń jeńil dárejeleri ham Balaniń har tárepleme rawajlanıwga tásir kórsetedi mektepke shekemgi tarbiya muassasi va mektep dástúrleriniń ózlestiriwde bir qatar ózine say qıyınshılıqlar kelip shıġıwiga sebep boladı.

Kishi jastaġı Balalarniń esitiw qábileti nutqi rawajlanġannan soń,máselen,eki jasinda joġaltġanında ham gereńlik nátiyjesinde Bala dógerektegiler nutqini esitpeydi hám hátteki bilgenlerin de áste-sekin umıtadı, Baladagi gereńlik menen saqawlıq qosılıp,ol gereń-saqaw bolıp qaladı. Balaga óz waqtında arnawlı járdem kórsetilmese, onda aqli ázzilik belgileri de payda boladı.Biraq nuqsannıń ornın toltĺrıp bos gereńlesiwshi proceslerdi aktivleshtiriwshi arnawlı, korreksion raslaytúġın sharayıt Baladagi nuqsanlardı biytárep etiw, olardıń hám ruwxıyrawajlanıwın, hám ulıwma, aqılıy rawajlanıwintámiyinleydi.

Ázzi esitiwshi Balalar ushın arnawlı shólkemlesken mektepke shekemgi tarbiya mákemesi hám de mektep-internat bárshe zarur sharayatlarġa iye . Arnawlı mákemelerdegi tárbiyashı hám oqıtıwshılar bunday Balalardıń tiyisli talim-tarbiya alıwlarina járdem beriwleri kerek.

Joqarıda kórsetip ótilgendey, surdopedagogika pánine esitiw qábileti ázzi Balalarġa gereń, tuwma hámde keshgereń bolıp qalġan Balalar kiredi. Ázzi esitiwshiBalalar óz náwbetinde esitiw qábiletiniń nechoġliq buzılġanına qarap jeńil, sezilerli, orta hám awır dárejeli kemshiligi bar Balalarġa bólinedi. Esitiw qábiletiniń pásietiwi nátiyjesinde Bala nutqida bir qatar kemshilikler bayqaladı: sózliginiń kambaġal bolıwi, grammatik komponent rawajlanbagan — gáp ishindegi sózlerdi taslap ketiw, sózlerni nadurıs isletiw , olardı óz-ara baynıstıra almasliq, seplik, sóz jasawshı, sóz ózgertiwshi qosımtalardı qollana almaslıġı ; dawıslardı nadúrıs aytıw — uqsas, únli-únsiz dawıssızlardı bir-biri menen almastırıwı,túsirip ketie hám basqa da shallar jumlasidandir.

Bala nutqidag ikemshiliklerdiń kelip shıġıw sebeplerin bilmeslik ayırım tárbiyashı va oqıtıwshilar Balani erinshek, juwapkershiliksiz, biyzarı dep, oġan nadurıs múniásibette boladı, nátiyjede Bala ınjıq, jılawıq, ashıwshaq, gáp Ótpes bolıp qaladı, yaġnıy onda ekinshi ruxıy ózgerisler payda boladı.

Jeńil dárejedegi ázzi esitiwshi Balalar salamat teńlesleri qatarında ommaviy mektepke shekemgi tarbiya mákemelrinde hám mektepte tálim-tarbiya alıwı múmkin Biraq olarga ayrıqsha múniásibette bolıw, olar ushın qolay sharayatlar jaratıw talap etiledi

Úzliksiz tálim sistemasında Ózbekistanda esitiwide nuqsani bolġan Balalar ushın mektepke shekemgi tarbiya mekemeleri, mektep hám kasip-óner kolledjlerde arnawlĺ toparlar fajoqarıat kórsetip kelmekte kelmerte. Usı taypadaġı Balalar ushın shólkemlesken mektep-internatlarda mektepke shekemgi tarbiya bólimi hám de umumtálim mektep bólimi bar. Usı mekemelerde tálim umumtálim 9 jıllıq tálimniń mámleketlik talapları hám dástúrleri tiykarında ámelge asırıladı .

Esitiw qábileti ázzilesken Balalar menen islesiwde surdopedagoglar úlken tabıslarġa erispekter. Usı taypadaġı ayrıqsha járdemge mútaj balalar arnawlı keshki mekteplerde tálim alġanlarınan keyin joqarı oqıw jurtlarin da tabıslı tamamlap shıqpaqta, mámleketimizdiń túrli kárxanalarında hámme menen teń miynet etpekte.Demek, esitiw nuqsanlardı biytárep etiw, tolıq kompensaciyalaw, múmkin. Tárbiyashı hám oqıtıwshilardiń tiykarġı vazifasi — salamat balalardı ázzi esitiwshi balalardan ajratib, olarga ayrıqsha, zarúr bolsa, olardıń "arnawlı mákemelerinde tálim-tarbiya alıwin yaki integratsiyalasqan tálimge dıqqatın qaratıwdan ibarat.

Arnawlı mákemelerinde óz pikirin awızeki aytalmasliġin sezgen oqıwshı jazba turde bayan etiwdi biliw kerek. Bunıń ushınoqıwshılardi óz pikirin awizeki jazba bayan etiwge úyretiw ámeliy sóylew kónikpe ham tájriybelerdi turlendiriw tiykarında ámelge asiriladi .

Gereń hám ázzi esitiwshioqıwshılarda sóylesiw (awızeki, jazba) sóylewin turlandirish júzesinen sabaq ham shiniġiwlarda bellgili sistemadegi shiniġiwlar tiykarında oqıtıwshi ham oqıwshı joqarı shólkemlestiriledi , didaktik zatlardiń barliq turlerin sóylew prosstesinde maslay aliw talap etiledi. Sóylew materiallarniń ámeliy iyelenıwıni táminlew ushın arnawlı payda etilġan máseleni sóylew (sóylew, jazip tusindiriwge)hi zárurligin tuwdiriwshı jaġdaylar aldinnan rejelestiriledi. Bunda nutqiy materiallar pánler boyınsha oqıw dástúrlerinde, rejelestiriwlerda aldınnan belgilengen boladı, yaġnıy korreksion-pedagogik pocess muayyan sistema tiykarında ámelge asırıladı.

Har bir sabaq ushın nutqiy materiallar korreksion-kommunativ sistema principleriga qatań ámel qilġan halda (oqıwshılardıń esitiw, talaffuz qılıw imkaniyatlarına saykes, aytılıwı hám esitiliw diapazoni jeńil, ápiwaıdan qıyınga, uqsamaslıqtan-usaslıqqa bariwshi tartipte) tanlanadi hám tayarlanadı.

Sóylesiw barısında mútajlikti tárbiyalaw shańaraqtan baslanıwı, yaġnıy mektepde iyelegen nutqiy kónikpe hám uqıplılıġı shańaraqta tabiyiy jaĠdaydarda bekkemleniwi hám oqıwshılar ámelde (erkin, qorqpastan, uyalmastan) qollanıwına erisiw ushın keń sharayıt jaratilmoqta. Usı sharayıt shańaraq aġzaları qatnasında jaratıladı. Olardıń gereń bala menen keń muloqoti hám jıllı múnosibeti balaniń keyingi basqish tálim-tarbiyasına hám ulıwma taġdirine tuwrıdan-tuwrı tásir kórsetiwshi dálilerden esaplanadı.

Gereń há ázzi esitiwshi balalarniń nutqiy axbaratın qabıl qılıw hám uzatıw imkaniyati esitiw (har qanday dáreje gereńlikde málim muġdarda boladı) qudiġidan optimal ráwishte paydalanıwġa baylanıslı bolġanligi sebepli arnawlı mákemelerinde tálimdi dawıs kúsheytiriwshi apparatlar tiykarında alıp barıw talapetiledi Klaslar arnawlı úskenelenedi. Yaġnıy mektep-internat ápiwayı texnika negiziniń jóneliske saykes túrleniwi tálim mazmuniniń nátiyjeliligin asıradı.

Gereń há ázzi esitiwshi bala óz ana tilin usı til zańlıqları, qásiyetlerinen kelip shıqqan, usı balaniń ruxiy, nutqiy imkaniyatlarına saykeslestirilgen, korreksion-kommunikativ principlerge tiykarlanġan hám jergilikli sharayıitlardı inabatġa oġan arnawlı qatnas jasaw tiykarında iyeleydi.

Arnawlı mektep-internatlarda tálim-tarbiya processin, tiykarınan ana tili talimin ámelge asırıwda oqıwshılardıń pikir nátiyjesin nutq sharayıtına saykes ráwishte awızeki, jazba túrlerinde tuwrı, párawan túsindiriwge úyretiwde daktil belgilerden tiyisli basqıshlarda orınlı paydalanıw úlken áhmiyetke iye.

Gereń hám ázzi esitiwshi oqıwshılarda sóylesiw (awızeki, jazba) nutqın túrilendiriwge sociallıq zárúrlik sıpatında qatnas jasawshı aktual másele. Buni ámelge asirıw mazkur balalarniń jamiyetge saykeslesiwi, olardıń barliqtı ańlawlari hám de olardı dógerektegiler qanshelli túsnip qabıl qılıwlari menen belgilenedi.

Gereń há ázzi esitiwshi bala jamiyettiń tolıq qatnaslı aġzası sıpatında siyasiy, ekonomikalıq, mádeniy hám basqa sociallıq múnásibetlerdiń barshesinde muġdarında rawajlanġan, salamat teń qurbıları qatarında óz ana tilinde biymálel, erkin, nátiyjeli hám barshe ushın(tek ózi kebi táġdirlesleri) túsinerli tárizde qarım –qatnas qıla alıwın támiyinlew múmkinligi ámelde óz dálilin tappaqta .

Oqıwshılardıń nutqiy xabarın qabıl qılıw hám uzatıw imkaniyatin rawajlantiriw, óz ana tilinde salamat teń qurbıları kibi sóylesiw, pikir almasıwdĺ túrlendiriwge baġdarlanġan oqıw-korreksion processti bir sistema tiykarında ámelge asirıw arqali jetilistirilmekte.

Gereń hám ázzi esitiwshi balalar mektepleri oqıw rejasine «Lábden oqıw» kónlikpelrin túrlendiriw hám bekkemlew shĺnıġıwları kirgizilgen.

Esitiwide mashqala saykesi bugan balalar arnawlı mektep-internatlariniń bárshesi dawıs kúsheyttiriwshi apparatlar menen támiyinlengen, xanalari arnawlı dawıs qaytarmaytuġın qaplamalar menen úskenelenedi, salamatlastırıw boyınsha tadbirlarni maqsetli ámelge asirıw ushın sharayıtlar jaratılgan.

Házirgi kúnde surdopedagogikada gereń hám ázzi esitiwshi balalardıń arnawlı tálim menen erte qorshap alĺnıwı, rawajlanıwi, korreksiya-kompensatsiya qılınıwı máseleleri aktual. Respublika balalar sociallıq saykesleniw orayı, Avloniy atındaġı XTXMO instituti hámde RTM xızmetkerleri bunıń ushın kórgizbeli kórsetpelerr jaratıw ustinde belsendi miynet qılıp kelmekte.