Lekciya Kirisiw. Pánniń maqseti hám wazıypası

Tipalogiya haqqında túsinik

Tipalogiya – bul ulıwmalastırudıń joqarı dárejesi bolıp, qalanı hár tárepleme tolıq xarakterlew hám sol tiykarında olardıń strategiyasın belgileydi.

Qalanıń tipalogiyasın belgilewde eń áhmiyetli belgilerdi kórip shıǵamız:

1. Xalıq xojalıǵınıń baǵdarı;

2. Xalıq sanı;

3. Ekonomikalıq-geografik ornı;

4. Payda bolıw hám rawajlanıw dáwri.

Qalalardı xalıq xojalıǵındaǵı jumıslarǵa qarap bólistiriw hám tipalogiyası olardıń eń ulıwmalıq kórinislerin kórsetedi:

Kóp funksiyalı qalalar

Kóp funksiyalı qalalar – adminstrativlik – xojalıq mádeniy hám ekonomikalıq funksiyalardı ózinde jedellestiriwshi hámde rawajlanǵan sanaat hám transportqa iye qalalar. Bular – paytaxtlar, walayat orayı hám basqa iri qalalar (olarda joqardaǵı sanap ótilgen funksiyalardıń hár biri bar) qala qurılıs ushın áhmiyetke iye. Bul túrdegi qalalar áhmiyetli rayonlardı qurawshı oraydan bolıp, keń hám hár túrli baylanıslarǵa, quramalı aymaq dúzilisine iye boladı.                                                                                           

Rayonlar ara áhmiyetli sanaat hám transport funksiyaları joqarı bolǵan qalalar. Bul túrdegi qalalardı sanaat, transport hám sanaat- transport qalalarǵa bóliw múmkin.

Sanaat qalalardıń túrleri hár túrli. Ózinde túrli sanaat tarmaqların birlestirgen qalalar keń tarqalǵan bolıp, olar tiykarınnan rawajlanǵan sanaat rayonlarında payda boladı, tez rawajlanadı quramalı aymaq quramına iye boladı.

Kóptegen sanaat qalaları tar sanaat qánigeliklerine iye boladı máselen: metallurgiya sanaatı, mashinasazlıq, ximiya sanaatlarınıń oraylıq qalaları.

Basqa funksiyalar joqarı bolǵan qalalar- tiykarınan aymaqlıq oraylar wazıypasın islewshi kishi qala orınları.

Kurort, ilmiy oray, temir jol túyinleri wazıypasın islewshi qalalar.

Qalanıń xalıq xojalıq profili onıń tarixiy quramına: olardıń funksional jaylasıwı sonıń menen birge sanaat hám turaq jay rayonlarına olardıń arasındaǵı transport baylanıslar xarakterine hám taǵı basqalarǵa úlken tásir kórsetedi.

Qalalar xalqınıń sanı hám onıń tipalogik belgilerinen esaplanadı. Qalalar xalqınıń sanına qarap tómendegi toparlar qabıllanǵan:

1. 
   1.  Eń iri qalalar- 500-1000 mıńǵa shekem hám odan joqarı;
   
2. 
   2.  Iri qalalar – 250-500 mıńǵa shekem;
   
3. 
   3.  Úlken qalalar – 100-250 mıńǵa shekem;
   
4. 
   4.  Orta qalalar – 50-100 mıńǵa shekem;
   
5. 
   5.  Kishi qalalar – 50 mıńǵa shekem.
   

Qalalar qansha úlken hám olardıń xalqı qansha kóp bolsa, hár iyelegen aymaq sonsha úlken boladı, tarixiy quramı sonsha quramalı boladı, fasadtıń xarakteri ózgeredi hám taǵı basqalar.

Kishi qalalar – tiykarınnan piyada háreketi arqalı baylanısqan qalalar. Orta hám úlken qalalarda qala ishi baylanıslar ushın relssiz transport kerek.

Eń iri qalalarda yaǵnıy xalıq sanı 1 mln. nan aslam bolǵan qalalarda qaǵıyda boyınsha tez júretuǵın transport (metro) qollanıladı, ol qala tarixınıń quramına tásir kórsetedi.

Eń iri qalalarda quramalı funksional hám tarixiy quramı tiykarınan qala qurılıs jaǵdayın keltirip shıǵaradı, yaǵnıy erkin aymaqlarda jańa qurılıstan tartıp qalalardıń eski bólimlerin rekonstruksiya qılıw hám qayta qurılıwǵa shekem, jer astı mekenlerin ózlestiriw, jamiyet orayları qáliplesiwine bolǵan máselelerdi sheshiw kerek boladı.