Лекция кириш. Машғулот режаси

Тоғ жинсларининг физика-механикавий хусусиятлари –бу уларнинг ташқи механикавий таъсирларга қаршилик қобилияти. Ташки кучланишлар статик, ўзгармас ёки вақт бўйича (масалан, жинсларнинг қалинлик, уйимлар, биноларнинг массаси) секин-аста ўзгарувчан, ҳамда вақтда турли тезликларда ўзгарадиган динамик, масалан ер қобиғининг карьерлар портлатилганда тебраниши ёки жинсларнинг кон-транспорт ускуналари ҳаракатлангандаги силкиниши а ҳ.к. бўлиши мумкин.
Физика-механикавий хусусиятлари тоғ массивларини қўшадиган тоғ жинслари турғунлиги ва деформацияланиш ҳисоблари учун зарур бўлган кўрсатгичлар билан тавсифланади. Ушбу кўрсатгичларнинг катталиклари бир томондан, тоғ жинслари хусусиятларининг ўзига, бошқа томондан эса – ташқи кучланиш тавсифига боғлиқ.
Умумий ҳолатда, тоғ жинсларининг юсиб борувчан юкланиш таъсирига реакцияси уч жараён кўринишида юзага келади: таранг деформацияланиш, пластик деформацияланиш ва бузилиш. Иккала биринчи жараён тоғ жинсларининг деформацион хусусиятларини, яъни уларнинг кучланишлар остидаги, бузилишга эмас, балки тоғ жинслари намуналарининг шаклини ўзгартирувчи ҳаракатини тавсийлаб беради. Учиниси эса: тоғ жинсларининг ташқи кучлар таъсири остида бузилишга қаршилик қобилиятини белгиловчи мустаҳкамлик хусусиятларини тавсифлаб беради.
Тоғ жинсларининг реологик хусусиятлари – бу уларнинг вақт оралиғидаги ёки сарфланадиган кучларнинг турли тезликларида деформацияланиш қобилияти. Жинсларнин қуйидаги реологик хусусиятлари қуйидагиларга ажратилади: силжувчанлик ва узоқ вақт давомидаги мустаҳкамлик.
Силжувчанлик деб тоғ жинсларининг доимий кучланганда вақт оралиғидаги деформацияларининг ўсиб бориш ҳодисасига айтилади.Тоғ жинсларинин силжувчанлиги билан уларнинг узоқ вақт давомидаги мустаҳкамлиги – деформациянинг тезлиги нолга интиладиган, унинг катталиги эса якуний қийматга интиладиган кучланишига тегишли бўлган максимал катталиги боғланган. Агар массивда тегиб турувчи кучланиш максимал кучланишидан паст бўлса, силжувчанлик бузилмасдан сўниб қолади, акс ҳолда бу амалдаги кучланиш қанчалик катта бўлса, га массивнинг шунчалик тез бузилишига олиб келади.