Landshaftshunoslik asoslari

10.2 LANDShAFTLARNI BAHOLASh YO‘NALIShLARI. 
Landshaftlarni baholash obikor dehqonchilik uchun ham, bahorikor 
dehqonchilik uchun ham, qishloq xo‗jaligi nuqtai nazaridan eng muhim 
hisoblangan uchta komponent: iqlim, tuproq, relef bo‗yicha bajarilgani maqsadga 
muvofiq. Yaylov chorvachiligi uchun esa asosan o‗simlik qoplamiga qarab 
baholash ma‘quldir. Qishloq xo‗jalik ekinlarining o‗sishi va rivojlanishiga iqlim, 
tuproq, relefning turlicha ta‘sir ko‗rsatishi mumkinligini hisobga olsak, ularni 
baholash usullari ham turlicha bo‗ladi. 
Iqlimni qishloq xo‗jaligi uchun baholash masalalari G.T.Selyaninov, 
D.I.Shashko, P.I.Koloskov, L.N.Babushkin kabi agroiqlimshunoslarning ilmiy 
ishlarida ko‗rilgan. Bularning ishlarida iqlimni qishloq xo‗jaligi uchun baholash 
iqlim, ayniqsa issiqlik va namlik ko‗rsatkichlari bilan bir qatorda o‗simlikning 
rivojlanish bosqichlari yoki hosil ko‗rsatkichlari orasidagi bog‗liqlikni aks 
ettiruvchi ko‗rsatkichlarga aasoslangan bo‗lishi kerak. Ana shunday ko‗rsatkichlar 
sifatida musbat harorat yoki samarali haroratlar yig‗indisi, turli "gidrotermik 
koeffitsientlar", "namlanish koeffitsientlari", "bioiqlimiy potentsial" kabilardan 
foydalanish mumkin. 

---

121 
Obikor dehqonchilik sharoitida atmosferadan tushadigan tabiiy yog‗inning 
yetishmasligi sun‘iy sug‗orish hisobiga to‗ldirilganda qishloq xo‗jalik ekinlarining 
o‗sishi, rivojlanishi va hosil berishi asosan joyning termik resurslariga bog‗liq 
bo‗lib qoladi. Shuning uchun Ohangaron daryosi havzasidagi landshaftlarni 
baholar ekanmiz, iqlimni qishloq xo‗jaligi uchun qay darajada qulay yoki noqulay 
ekanligini aniqlash maqsadida obikor dehqonchilik uchun yetakchi qishloq xo‗jalik 
ekini hisoblangan paxtaning talablarini asos qilib oldik. 
Ma‘lumki, ekilgan g‗o‗zalarning 50 foizi qismida birinchi chanoqlarning 
me‘yordagidek ochilishi uchun (L.N.Babushkin, 1964) quyidagicha samarali 
haroratlar yig‗indisi kerak bo‗ladi: 
eng kech pishar (uzun tolali) paxta navlari uchun - 2100
0
; 
o‗rta pishar paxta navlari uchun - 1875 - 1885
0
; 
eng tez pishar paxta navlari uchun - 1680 - 1690
0
. 
Baholanayotgan 
hududda 
o‗rtacha ko‗p yillik samarali haroratlar 
yig‗indisining taqsimlanishini bilgan holda, biz ekilgan paxtaning 50 foiz qismida 
birinchi chanoqlarning ochilishi mumkin bo‗lgan joylarni osongina belgilab 
olishimiz mumkin edi. Ammo, joyning termik rejimi ham iqlimning boshqa 
elementlari kabi zamonda o‗zgaruvchandir, ya‘ni o‗simliklar issiqlik bilan yaxshi 
ta‘minlangan yillar bilan bir qatorda, unchalik ta‘minlanmagan davrlar ham yuz 
berib turadi. Demak, joydagi samarali haroratlar yig‗indisining yuqoridagi 
ko‗rsatkichlari teng bo‗lgan vaqtda g‗o‗za ekiladigan yillarning yarmidagina 
(masalan, har 10 yilning 5 yilida yoki har 100 yilning 50 yilida) paxtaning ma‘lum 
navlari pishib yetilishi mumkin ekan. Shuning uchun L.N.Babushkin (1964) 
yuqorida keltirilgan samarali harorat ko‗rsatkichlariga, ularning yana 20 foiziga 
teng qismini qo‗shish kerak, deb yozadi. Shundagina ekilgan yillarning 100 foizida 
paxta pishib yetilishi mumkin ekan. Shunga muvofiq hisoblab chiqilganda, 
quyidagicha samarali haroratlar yig‗indisi kerakligi ma‘lum bo‗ladi: 
eng kech pishar (uzun tolali) paxta navlari uchun - 2670
0
; 
o‗rta pishar paxta navlari uchun - 2250
0
; 
eng tez pishar paxta navlari uchun - 2020
0
. 

---

122