Landshaftshunoslik asoslari

9.2-rasm. Qoraqum geotexnik tizimining Murg‘ob-Amudaryo oralig‘idagi modeli 
(A.M.Grave va L.M.Grave, 1987) 
Qoraqum kanali
yer
ust
i
suv
lari
yer
o
sti
suv
lari
rel
yef
o’sim-
lik
hayv
-
onot
mikro
-
iqlim
tupro
q
1
2
3a
3b
4a
4b
1-texnik inshoot; 2-tabiiy komponentlar; 3-to‗g‗ri: a) bevosita; b) bilvosita; 4-
teskari: 
a) aniqlangan; b) taxminiy. Strelkalar qalinligi modda almashinish hajmini 
aks ettiradi. 
L.M.Grave (1978) bo‗yicha kanalning birinchi navbati qurilishida 70 mln.m
3
atrofida tuproq va tog‗ jinslari kavlab olinib, yon-atrofga tashlangan bo‗lsa, har yili 
faqat Murg‗ob-Amudaryo oralig‗idagi landshaftlarga 100 mln.m
3
suv massasi va 
25 mln.m
3
oqova moddalar kirib keladi. Texnogen modda almashinishida 
moddaning to‗g‗ri oqimi va teskari oqimi mavjud. Moddaning to‗g‗ri oqimi 
kanaldan qo‗shni landshaftlarga, teskari oqimi esa kanal qirg‗oqlarining yuvilishi 
va keltirgan jinslarning kanalga tushishi bilan bog‗liqdir. 

---

108 
Aloqalarning 
tabiiy-texnogen 
hamda 
texnogen 
xillarida 
modda 
almashinishiga xos bo‗lgan ayrim son ko‗rsatkichlari jadvalda yaxshi aks etgan. 
Uchinchi xil, ya‘ni irrigatsiya natijasida yuzaga keladigan aloqalar asosan 
boshqariladigan aloqalar bo‗lib, texnogen modda almashinishining o‗ziga xos bir 
ko‗rinishidir. Bu xildagi aloqalar sug‗oriladigan ekin maydonlari va ularga bog‗liq 
holda tashkil etilgan xo‗jaliklararo sug‗orish tizimlari, zaxkash va kollektorlar, suv 
taqsimlash qurilmalari orqali amalga oshadi. 
landshaftlarda o‗simlik, tuproq kabi komponentlarning xususiyatlari texnika 
yordamida inson tomonidan belgilanib, sozlanib turiladi. O‗z navbatida,
9.1-jadval