Landshaftshunoslik asoslari


 GEOTEXTIZMLAR HAQIDA MA’LUMOT



Download 2,73 Mb.
Pdf ko'rish
bet35/124
Sana10.02.2022
Hajmi2,73 Mb.
#440796
1   ...   31   32   33   34   35   36   37   38   ...   124
Bog'liq
fayl 1750 20210907

9.4 GEOTEXTIZMLAR HAQIDA MA’LUMOT. 
Antropogen landshaftlar haqida so‗z yuritilar ekan, geotextizimlar haqidagi 
ta‘limot, uning yuzaga kelishi, mohiyati va mazmuni bilan tanishib qo‗yish lozim 
bo‗ladi. 
Inson tabiat va tabiiy resurslardan foydalanish jarayonida uni ozmi-ko‗pmi 
(ma‘lum darajada) albatta o‗zgartirishga majbur bo‗ladi. Tabiatni o‗zgartirish keng 
ma‘noda olinganda inson o‗z oldiga qo‗ygan sotsial-iqtisodiy maqsadlarni amalga 
oshirishda tabiatda yuzaga keladigan o‗zgarishlardir, ya‘ni ma‘lum natijalarga 
erishish uchun biologik, kimyoviy va texnikviy tadbirlar yig‗indisi ta‘sirining, 
ya‘ni insonning xo‗jalikdagi faoliyati ta‘sirining bir ko‗rinishidir. Tabiatni 
o‗zgartirish - bu hamisha ijtimoiy-iqtisodiy masalalarni hal qilish uchun 
landshaftlarni bir holatdan boshqa holatga o‗tkazishdir, ya‘ni landshaftlarni qayta 
shakllantirishdir. 
Antropogen omilning tabiatga bo‗ladigan ta‘sirining bir ko‗rinishi texnika 
ta‘siri ekanligini 30-yillarning boshidayoq A.Ye.Fersman alohida uqtirib o‗tgan 
bo‗lsa ham, lekin texnika bilan tabiat orasidagi o‗zaro ta‘sirning geografik 
jihatlarini tahlil qilishga urinib ko‗rmagan edi. 
Texnikaning tabiat bilan o‗zaro tutashib ketishi natijasida yaxlit tabiiy-texnik 
tizim ko‗rinishini egallashi mumkinligi haqidagi dastlabki fikrlarni G.F.Xilmi 
(1966) ning ishlarida uchratamiz. U biosferada texnikaning ko‗payishi hozircha 
bizga noma‘lum bo‗lgan qonunlarning yuzaga chiqishiga sabab bo‗ladi va shuning 


103 
uchun nafaqat mavjud bo‗lib turgan, balki kelajakda loyihalashtirilishi mumkin 
bo‗lgan tabiatning rivojlanish qonuniyatlarini ham oldindan ko‗ra bilish masalasi 
paydo bo‗ladi, deb yozgan edi. Bu bilan muallif kelajakda biosferada hosil 
bo‗ladigan turli xil, biz uchun hozircha noma‘lum aloqadorliklar va holatlarni 
oldindan bashorat qilish murakkab ekanligini gumon qilgan bo‗lishi mumkin. 
Tabiiy-texnik tizimlar haqidagi dastlabki tushunchaning shakllanishida 
V.S.Preobrajenskiyning 1965 yilda aytgan fikrlari asosiy to‗rtki bo‗ldi. U turli xil 
muhandislik-texnik inshootlarning tabiiy geografik komplekslarga ta‘siri juda 
kuchayib ketsa, "tabiiy kompleks-injenerlik inshooti" tizimini hosil qiladi va u 
yangi 
izlanish 
obekti 
sifatida 
agrolandshaftshunoslik 
va 
muhandislik 
landshaftshunosligiga tegishli ekanligi hamda bunday tizimlarni o‗rganish yo‗l-
yo‗lakay emas, balki maxsus hal etiladigan masaladir, deb yozgan edi. 
Tabiiy-texnik tizimlarning mavjudligi haqidagi ayrim fikrlarni biz 
I.P.Gerasimov (1967), L.F.Kunitsin (1970), V.I.Bulatov (1977) kabilarning 
asarlarida ham uchratamiz. Ammo ular uzuq-yuluq va nazariy jihatdan tugal 
bo‗lmagan fikrlar edi. 
Geotexnik tizimlar haqidagi ta‘limotning asosiy tamoyillari belgilab berilgan 
hamda tabiiy va texnik tizimlarning o‗zaro aloqadorligining asosiy shakllari 
batafsilroq yoritilgan ishlardan biri A.Yu.Reteyum, K.N.Dyakonov va 
L.F.Kunitsinlarga (1972) tegishlidir. 
1978 
yilda 
"Priroda, 
texnika, 
geotexnicheskie 
sistemi" 
nomli 
monografiyaning nashrdan chiqishi geotextizimlar haqidagi ta‘limotning 
rivojlanishida katta ahamiyatga ega bo‗ldi. Unda tabiat bilan texnika orasidagi 
aloqalarni o‗rganish, texnika va tabiat orasidagi o‗zaro munosabatlar, geotexnik 
tizimlar, geotexnik tizimlarni loyihalash va bu ishda geograflarning vazifalari kabi 
yirik mavzular yoritilgan. Ushbu masalalarning yoritilishida tadqiqotchilar asosan 
tizimli yondashishga harakat qilganlar. 
Texnika va tabiat o‗zaro aloqadorligi muammosi bilan bog‗liq bo‗lgan 
masalalarni tahlil qilish uchun tizimli yondashishda texnika va tabiat bir tizimning 


104 
qismlari deb qaraladi. Bunda tizimning bir butunligi tushunchasi alohida ahamiyat 
kasb etadi. 
Geotextizimlar haqidagi ilmiy maqola va kitoblarda misol tariqasida 
ko‗pincha suv omborlari, yirik kanallar, sug‗oriladigan ekin maydonlari, turli xil 
kombinat, zavod va fabrikalar, ular joylashgan landshaftlar hamda yon atrofdagi 
o‗zaro aloqada bo‗lishi mumkin bo‗lgan landshaftlar bilan birgalikda keltiriladi. 
Bunday obektlar ko‗p va turli-tuman bo‗lganligi uchun tasnif qilinishi lozim 
bo‗ladi. Geotexnik tizimlar tasnifi esa hali deyarlik ishlab chiqilmagan. Masalan, 
F.N.Milkov (1986) landshaft-texnikaviy tizimlarning ikki xilini ajratish 
mumkinligini aytadi. Bular: 1) faol bo‗lmagan landshaft-texnikaviy tizimlar o‗z 
faoliyatiga bog‗liq holda texnogen qismlarining ta‘riflari o‗zgarib turadi. 
A.Yu.Reteyum va I.Yu.Dolgushin (1978) ham geotizimlarni bajaradigan 
vazifasiga qarab ikki katta guruhga bo‗lishni tavsiya etadilar. Bular: 1) u yoki bu 
xildagi tabiiy resurslarni boshqarishga mo‗ljallangan geotextizimlar va 2) umuman 
tabiiy muhitni boshqarish uchun mo‗ljallangan geotextizimlardir. Tabiiyki
geotextizimlarning tasnifi batafsilroq bo‗lishi uchun geotextizimlarning ko‗pgina 
xususiyatlari e‘tiborga olinishi kerak bo‗ladi. Masalan, geotextizimdagi o‗zaro 
ta‘sir va aloqalarning xarakteri, tizimning qo‗shni tabiiy va geotextizimlarga ta‘sir 
etish kuchi, geotextizimlarning barqarorligi, ularning o‗z faoliyatini bajarishidagi 
natijaliligi va h.k. 
Geotextizimlar (F.N.Milkov bo‗yicha landshaft-texnikaviy tizimlar) asosan 
ikki qismli (yoki ikki kichik tizimdan tuzilgan) tizimlar bo‗lib, ularning taraqqiyoti 
asosan ikki xil, ya‘ni tabiiy va ijtimoiy-iqtisodiy qonuniyatlarga bo‗ysunadi. 
Geotextizimlarning mavjudligi va rivojlanishida texnika qismi yetakchi 
ahamiyatga ega bo‗lib, inson tomonidan nazorat qilinib, boshqarilib turiladi. 
Shuning uchun geotextizimlarni boshqariladigan tizimlar deb hisoblash mumkin. 
Shuning uchun geotextizimlarni boshqariladigan tizimlar deb hisoblash mumkin. 
Geotextizimlarning boshqarilmaydigan va boshqariladigan xillarining 
modelini A.Yu.Reteyum va I.Yu.Dolgushinlar (1978) quyidagicha tasavvur 
qilishadi (9.1-rasm). 


105 
1
2
3
4
5
A
B
6
7
A-boshqarilmaydigan geotextizim; B-boshqariladigan geotextizim.
1-suvlar; 2- organik modda; 3-havo; 4-mineral modda; 5-texnik inshoot;
6-komponentlar orasidagi o’zaro aloqalar; 7-boshqarish aloqalari.

Download 2,73 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   31   32   33   34   35   36   37   38   ...   124




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish