Laboratoriya №1 mavzu: Tuproqning fizik-mexanik xossalarini aniqlash (6-soat) Mashg‘ulot maqsadi

Tuproq strukturasi – 
donador tuproqda zarralar organik moddalar vositasida o‘zaro 
yopishib, bo‘lak-bo‘lak holatda bo‘ladi. Donador tuproqda bo‘laklar yirikligi 0,25...10 mm. 
Bunday tuproq serunum, ishlov berganda yaxshi uvalanib yumshaydigan bo‘ladi. Unumsiz tuproq 
0,25 mm dan mayda changsimon zarrachalardan tuziladi. Shuning uchun u namni yaxshi 
saqlamaydi, havoni deyarli o‘tkazmaydi, ish organlariga katta qarshilik ko‘rsatadi. Tuproqqa ishlov 
berganda tuproqning chang holatiga kelishiga, ortiqcha ezilishiga yo‘l qo‘ymaslik kerak. 
Tuproqning turlari – 
tuproq zarrachalari 1 mm dan katta bo‘lganda yirik tuproq, 1 mm 
dan kichik bo‘lganda esa 
mayda tuproq
deyiladi. 1 mm dan katta zarralar 0,5% dan kam bo‘lganda 
kesaksiz tuproq, 10% dan ziyod bo‘lganda esa, 
serkasak tuproq
deyiladi. Tuproq diametri 0,01 mm 
dan mayda zarrachalarning foiz miqdoriga qarab turlicha nomlanadi: soz tuproq (50%...20%), 
qumloq tuproq (20...10%) va tuproq (zarrachalari 10% dan kam). Mayda zarrachalar ko‘p bo‘lgani 
uchun soz va qumoq tuproqlar og‘ir tuproq deyiladi. Ishlov berganda u katta qarshilik (0,06...0,15 
MPa) ko‘rsatadi, ko‘p miqdorda organik o‘g‘it talab etadi. O‘zbekistonda ishlov beriladigan 
yerlarning 72% og‘ir qumoq tuproqlidir. 
Tuproq namligi – 
tuproqning qattiq zarrachalar bilan to‘lmagan hajmi suv va havo bilan 
band bo‘ladi. Tuproqdagi suv miqdorlarining absolyut namligi ω bilan aniqlanadi. 


100
n
q
a
q
m
m
m



 
bunda m
n
va m
q
– tegishlicha nam va quruq tuproq massasi. 

---

2 
Har qanday tuproq yog‘ingarchilik yoki sug‘orilgandan keyin optimal namlikka ega bo‘lib, 
ishlov berishga tayyor bo‘ladi. Tuproq bu holatida y
etilgan tuproq
deyiladi va uning absolyut 
namligi maqbul qiymatga yetadi. O‘rta Osiyoning sug‘oriladigan yerlari uchun maqbul absolyut 
namlikning yuqori chegarasi 20% dan oshmaydi.