|
Mazmunan-formal. Olimning o‘z ulushini ilmga qo‘shishi qaytarilmas bo‘lganligi uchun tarixchini vazifasi bu ulushning maxsus xususiyatlarini tasvirlashdan iborat. Konkret voqealarni qaytadan o‘zgartirib tarixchi ularni boshqalar bilan solishtirmay, razryadga taqsimlamay baholay olmaydi. Bu ikki bo‘linmas tarixiy fikrni operatsiya qilish nazariyalarda o‘xshash emasliklari bilan aks ettirilgan. Nazariyalarda mazmuniga yoki «formasiga» e’tibor kuchaytirilgan. Bularda mazmun tarixiy qaytarilmas voqealarni moslashtirgan, formal esa tamoyillar va konstruksiyalar bilan moslashtirgan.
Individual-sotsial. Ilmiy o‘rganish boshidan sotsialdir. SHu bilan birga har bir o‘rganuvchi shaxs o‘z dasturiga ega va hech kim etolmagan maqsadga intiladi. Ammo, hammaning boshqachaligini tan olish ma’nosiz bo‘lar edi, agar umumqabul qilingan hisobot tizimi bo‘lmasa kategoriya tizimi jamoani ijodi va boyligidir. Nazariyalar muallifini sanab borishi mumkin, ammo kategoriyalar «tilga» o‘xshab nomsiz, ular butun olimlar tomonidan qabul qilinib har birini faoliyatiga rahbarlik qilib turgan tamoyil tarkibiga va tushuntirish nuqtasiga kiradi.
Fan kategoriyasi tarixiy natijadir. Ularning mazmuni asrdan asrga o‘zgaradi. Kategorial qurilish o‘z rivojlanishida qator davrlarni o‘tadi.
Psixologiya tarixining manbalari. Psixologiya tarixining manbalari bo‘lib psixologik bilimlarni to‘plashning aks ettiruvchi barcha materiallar eng avvalo o‘tmish psixologlarning, faylasuflarning asarlari hisoblanadi. Tibbiyotga ayniqsa, psixiatriya sohasiga oid bilimlar, shuningdek boshqa fanlar tabiatshunoslik, jumladan fizika, kimyo, astronomiya, tilshunoslik, etnografiya, antrapologiya kabi fanlarning ma’lumotlari ham psixologiya tarixining manbai hisoblanadi.
Psixologik bilimlar to‘planishining tarixiy jarayonini o‘zida aks ettirgan har qanday material psixologiya tarixi manbai bo‘la oladi. Bular o‘tmish faylasuflari va psixologlarining ilmiy ishlari bo‘lishi mumkin. Psixologiya tarixining muhim manbai ijtimoiy amaliyot ya’ni tibbiyot, ta’lim va tarbiya, huquqiy praktika, moddiy ishlab chiqarish va hakozo hisoblanadi. YAna bir manbaa boshqa fanlar tabiatshunoslik, tilshunoslik, etnografiya, antropologiya va boshqalar hisoblanadi. Bundan tashqari xalq og‘zaki ijodi, yozma adabiyot, diniy falsafiy oqim va maktablar ham tarixiy psixologik faktorlarni aniqlashda, psixologik bilimlar tarixiy taraqqiyotini qayta tiklashda manbaa bo‘lib xizmat qila oladi. Psixologik ta’limot insonga o‘xshab qadimdan ma’lum. Inson o‘z yaqinlarining xarakter va xulqiga moslashmay yashay olmas edi. Empirik anglashdan nazariy anglashga o‘tish tabiiy sabablarga hamma nazorat qilingan holatlar tobeligi bilan bog‘langan. Bu tamoyil determinizm - deb ataladi va psixikani tushuntirishda ilmiy xarakter bergan. Psixologik tushunchalarning birinchi tizimi Aristotelning «Jon to‘g‘risida» degan traktatida tasvirlangan. Ammo, mustaqil fan bo‘lib psixologiya yuz yil ilgari shakllangan, ilgari psixologiya fani falsafa deb o‘rganilar edi. Dastlab unga boshqa nomlar ham berilgan:
a) mental falsafa;
b) pnevmatologiya.
Psixologiya o‘tmishni faqat bu nomlar ostidagi kitoblarda, ya’ni falsafadan axtarish xatodir, chunki psixologiya bilimi konsentratsiyasi insoniyatning aqliy ishlarini ko‘p tomonlarida uchratish mumkin edi. Shuning uchun psixologiya tarixi (mustaqil fan bo‘lgunga qadar bo‘lgan davr) qalb to‘g‘risidagi falsafa ilmiga mos kelmaydi.
XX asrda psixologiyaning o‘tmishiga bir necha bor qiziqish kuchaydi. XIX asrning oxiri, XX asrning boshlarida qiziqish tobora kuchayib bordi. Bu yillar psixologiyaning uyg‘onish davri deb hisoblanadi.
XX asr 10-yillarida psixologiyaning o‘sha paytda hukmron bo‘lgan metod va fan sifatida o‘rganish tizimi qattiq tanqid qilingan. Bu fanning predmeti sifatida fenomenlar yoki ong aktlari, metodi esa o‘z-o‘zini eksperimental nazorat qilish to‘g‘risidagi tushunchadan iborat bo‘lgan. XX asrning 30-yillarining boshida psixologiya kapitalistik mamlakatlarda yana krizisga uchradi. Bundan oldingi davrning asosiy maktablari keng tarqaldi. Ammo u maktabning zamirida ko‘plab yangi maktablar paydo bo‘ldi. Psixologik o‘rganishning metodologik muammolariga qiziqish kuchaydi va bir necha yirik tarixiy psixologik ishlar paydo bo‘ldi. Sobiq sovet psixologlarining ishlarida psixologik fikrning o‘sishi amerikalik va boshqa chet el tarixchilariga qaraganda boshqa nazariy pozitsiyada namoyon bo‘ldi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
