L ya. Olimov psixologiya tarixi

«Upanishada» atamasi donishmandning o‘z shogirdlariga ta’lim berishi jarayonini anglatadi. Vaqt o‘tishi bilan bu atama shu jarayonda beriladigan mazmunni ifodalaydigan falsafiy matnni ham ifodalaydigan bo‘ldi. Shunday qilib, muayyan ma’noda Upanishadlarni Platonning dialoglari bilan o‘xshatish mumkin.
Upanishadlarning markaziy mavzularidan biri tug‘ilish va o‘limning abadiy «almashinuvi» g‘oyasidir. Bunday g‘oya tirik mavjudotlarning o‘limidan keyin yana qayta tirilishini nazarda tutadigan ular ruhlarining ko‘chib yurishi (reinkarnatsiya) haqidagi ta’limotga asos qilib olingan. Tug‘ilish bilan o‘lim o‘rtasidagi abadiy qayta tiklanib turadigan sikl sansara deyiladi. Aynan ana shunday siklda insonning eng teran «mohiyati» (atman) takror va takror qayta tiklanaveradi.
Sharqshunoslik adabiyotlarida nimani atman deb tushunish masalasi xususida munozara ko‘pdan beri davom etib keladi. Upanishadlarning ayrimlari, aftidan, atman o‘zgarmas va substansial narsa hisoblanadi va idrok etuvchi «men» yoki «ego»dan farq qiladi.
Upanishadlarning boshqa bir muhim qoidasi atman bilan braxmanning bir-biriga tenglashtirilishidir. «Braxman» so‘zining adekvat tarjimasini topish qiyin. Ehtimol, uni absalyut, hamma narsani qamrab oluvchi yoki ilohiy sifatida tushunish kerakdir. Bu holda atman bilan braxmanning bir-biriga tenglashtirilishi atman absalyut yoki ilohiy bilan teng degani bo‘ladi. Bunga o‘xshash qarashlar odam (yoki uning ruhi) Xudo bilan ayni bir narsa bo‘la oladigan g‘arb mistisizmida ham mavjud. Bunday birlik hind falsafasi va G‘arb mistisizmi targ‘ib qiladigan zohidona turmush tarzini nazarda tutadi.
Upanishada faylasuflari, shu tariqa olamdan teskari o‘girilib olishdi. Ularning maqsadi zohidlarcha dunyodan qochish edi. Ularning e’tiqodicha, matndami yoki tabiatdami bo‘lishidan qa’tiy nazar «tashqari»da emas, u senning ichingda. Sen «o‘z-o‘zingni topish»ni o‘rganishing kerak. Mistisizm haqida ko‘p narsani o‘qib olish mumkin, lekin bu mistik bilishni anglatmaydi. U faqat sen tomoningdan va o‘zingning shaxsiy sa’y-xarakatlaring yordamida ishlab chiqiladi. Hindistonda bunga o‘xshash mistik donishmandlik kohinlar tabaqasiga, haqiqiy «braxman»larga xos deb hisoblanardi.