L ya. Olimov psixologiya tarixi

7.3. Genetik psixologiya. Rossiyada psixologiyaning rivojlanishi
Bir necha o‘n yillar davomida milliy psixologiya tadqiqotlari shaxs faoliyati tamoyillariga asoslangan edi. Bu tamoyillar muallif haqida aniq va ishonchli ma’lumotlar yo‘q. Bu tamoyillar birinchi bo‘lib 1922 yil Rubinshteynning “Shaxs ijodiy faoliyati tamoyili” maqolasi orqali yuzaga kelgan” degan fikrlar ham mavjud. Bundan tashqari, o‘tgan asrning 20-30 yillarida L.S.Vigotskiy tomonidan yozilgan bir necha asarlar ham bu tamoyillarning fundamental g‘oayalariga asos bo‘lgan degan ma’lumotlar ham mavjud. Bu tamoyilning ma’no mazmuni milliy psixolog L.Ya.Galperin yoritgan edi. Uning yozishicha shaxs ijodiy faoliyati faqatgina shaxs tor doirasida emas, sub’ektning tashqi va ob’ektiv faoliyatini o‘z ichiga olib o‘rganish kerak; shaxs ijodiy faoliyati psixikaning zarurligini, unig tarkibi va tuzilishi tashqi faoliyat bilan uzviy bog‘liqligini o‘rganish; psixologik faoliyatda shaxs ishtirok etmaydigan jarayon emas, sub’ektning muammoli holatdagi faoliyati bilan ko‘rib chiqish.
Milliy psixologiyada shaxs ikki qarash bilan o‘rganiladi.
Barcha psixologik jarayonlar – diqqat, xotira, tafakkur shaxsga tobe bo‘lgan tanlangan xarakterga ega faol holatga egadir. (motivatsiya, qiziqish, maqsad, xarakter).
L.S.Vigotskiy (1896) – metodolog-psixolog, ko‘p yillar davomida bola psixikasini o‘rganishda empirik usullardan foydalanish dasturi ustida ish olib borgan. 10 yil davomida olib borilgan tinimsiz va tig‘iz izlanishlar orqali u 180 dan ortiq asarlar yozib qoldirgan. Bu asarlar orasida “San’at psixologiyasi”, “Fikr va nutq”, “Pedagogik psixologiya”, “Psixologik krizisning tarixiy mazmuni” kabi asarlari mashhurdir.
Ichki psixik jarayonlarni tushunish uchun inson organizmi doirasidan chiqib, uning atrof-muhit bilan bo‘ladigan munosabatini o‘rganish kerak edi.
Uning konsepsiyasi ma’naviy-tarixiy deb atash mumkin edi, chunki ong va psixik jarayonlarga interpretatatsiyani faqatgina ularning rivojlanishi va qurilishi orqali berish mumkin edi. Vigotskiyning asosiy g‘oyasi, yuqori psixik funksiyalarning rivojlanishini tasdiqlash bilan bog‘liq edi. Ular yosh bolada kattalar bilan muloqot davomida rivojlanadi. Vigotskiyning fikricha, rivojlanish, ma’naviy belgilarni ularning ichida eng soddasi bo‘lgan so‘zlarni o‘zlashtirish bilan bog‘liq bo‘ladi. Oliy psixologiyaga doir muommolar birga insonda tug‘ilishdan mavjud bo‘lgan funksiyalar xususida ham bahs yuritiladi. Vigotskiyning fikriga ko‘ra rivojlanish ikki yo‘nalishga bo‘ladi:
Bola rivojlanishida bu ikki yo‘nalish ham ishtirok etadi va biz ularni iz holatda filogenezda uchratishimiz mumkin: bular; biologik va tarixiy, tabiiy yoki ma’naviy xulqning rivojlanishidir. Ontogenezda bu ikki jarayonlar o‘z paralellariga egadir.
Tabiiy funksiyalar bular mexanik xotira, diqqat, obrazli fikrlarni organik rivojlanishlar bo‘lib, ular tashqi muhit bilan bo‘lgan aloqa davomida shakllandi. Oliy psixik funksiyalarga – mantiqiy xotira, dunyoqarash, tushunchalarda fikrlash. Birinchi-tabiiy stimul reaksiya tamoyili asosida, ikkinchisi esa qonun bilan rivojlanadi.
Vigotskiy ikkita gipotezani oldinga surgan:

1. 
   Oliy psixik funksiyalarning tarqalishi;
   
2. 
   Tashqi integratsiya yo‘li orqali ichki faoliyatning vujudga kelishi. Izlanishlar shuni ko‘rsatdiki, xulq-atvorni o‘zlashtirish avval tashqi (sotsial) planda, kattalar bilan muloqot davomida rivojlanadi va shundan so‘ng funksiyalar ichiga aylanadi. Bu qonuniyat, ma’naviy rivojlanishning umumgenetik qonuni, - deb ataladi. Shaxsning shakllanishi, Vigotskiyning fikricha, moddiy rivojlanishni aks etadi. Uning fikricha bola shaxsiyati bilan moddiy rivojlanish o‘rtasida teng belgisini qo‘yishimiz mumkin. Shaxs shunday tarixiy rivojlanishda shakllanadi. Shaxsning ko‘rsatkichi deb, tabiiy va oliy psixik funksiyalar ko‘rinishida ko‘rishimiz mumkin. Insonda qancha ma’naviy funksiyalar ko‘p bo‘lsa, unda shuncha dunyo va o‘z xulq-atvori ustidan bo‘lgan boshliqligi kuchayadi.
   

A.N.Leontev (1903-1979) – psixolog, ilm tashkilotchisi, faoliyat nazariyasi asoschisi. Uning asarlari orasidan “Psixika rivojlanishi”, “Faoliyat, ong, shaxs”, kabilari mashhurdir. Leontev konsepsiyasi inson rivojlanishida ijtimoiy determinatsiyaning o‘rni haqidagi qarashni ma’qullab, qaysidir ma’noda Vigotskiy yo‘lini davom ettirgan. Leontevning shaxs teoriyasi asosiy tamoyili yordamida insonning natural faoliyatini tushunish bilan ifodalash mumkin. Uning konsepsiyasining asosiy tushunchasi bu faoliyat kategoriyasidir. Faoliyat fenomeni sabab, atrof olam ta’sirida yuzaga keladigan jarayon tekshiriladi.
Faoliyatning asosiy formasi uning tashqi faoliyatidir. Daliliy ma’nosi bu so‘z ma’nosi bilan solishtiriladi. Leontev ta’kidlab o‘tganidek, ma’no faqatgina bittaga taalluqli bo‘la olmaydi, chunki harakatni individ bajarmaydi. Tarixiy rivojlanishning tashqi faoliyat davrida ichki funksiyalar yuzaga kelishi mumkin, ular tez shakllanib 2 ta formaga aylanadi.
Predmetli faoliyatda asosan o‘z-o‘zini ta’minlay oluvchi − harakat va operatsiyalar ajralib chiqadi. Ichki faoliyatda motiv va maqsad shularga kiradi. Butun bir faoliyatni o‘rganishdan maqsad ichki tizim bog‘lamishlar va munosabatlarni tadqiq qilishdir.
Leontev fikricha shaxs bu faoliyatning ichki momenti, shaxs tushunchasi asosan individ tushunchasi bilan adashtiriladi. “Individ” tushunchasi konkret sub’ektning bo‘linmasligi, butunligi va o‘zgacha ekanligini ifodalaydi. Individ filogenetik va ontogenetik rivojlanishning so‘nggi mahsulidir. Shaxs strukturasi motiv va faoliyat orqali yuritiladi. Uning ta’kidlashicha, insonning alohida psixologik yoki sotsial-psixologik tomonlaridan kelib chiqgan holatda “Shaxs strukturasini” hosil qilish mumkin emas, bu shaxs o‘zagida unga o‘rnatilgan genetik programmalarida, uning mavjud salohiyatida emas, balki bilimi va faxmidadir.
Shaxs analizi birligida shaxs mazmuni inson ongida motivni maqsadga bo‘lgan munosabati sifatida o‘rtaga chiqadi. Shaxs mazmun shaxs analizi sifatida o‘rtaga chiqa olmaydi chunki uning haqiqiy ko‘rinishi individ bilan bo‘lgan munosabati bilan o‘lchanadi. Mazmun bu haqiqatning umumlashtirgani bo‘lib asosan so‘z va gaplarda kristallashib, fiksirlashib boradi. Bu jamoa tajribasining ideallashtirilgan ruhiy shaklidir.
Leontev faoliyat motivining o‘zgarishi shaxs mazmuni o‘zgarishi bilan birga amalga oshiriladi. Misol uchun, talaba tomonidan kitobning mutoola qilinishi uning maqsadini ifoda etadi. Uning motivi esa mutoola qilish orqali kelajakdagi kasbga tayyorlash yoki imtihonga tayyorlashdir. Shaxs fikrlarini o‘rganish muammolarini Leontev ishlab chiqqan g‘oyalar asosida o‘rganishni psixologiyaning turli xil jabhalarida qo‘llaniladi.
Rubinshteyn (1889-1960) mashhur psixolog, faylasuf va psixolog, fikrlash psixologiyasi muommosi ustidan tadqiqotlar olib borgan, psixologiya asoslarini yaratuvchisi, “Umuman psixologiya asoslari” nomli darslik muallifi. “Ijodiy faoliyat tamoyili” maqolasida u ongni aktiv faoliyat deb baho berdi. Bu g‘oya asosida ong birligi va faoliyati tamoyilini yaratadi. Ong birligi va faoliyat haqidagi g‘oyalar psixologiyaning rivojlanishining ayni bir etapida vujudga kelgan bo‘lib, XX asrning 30-40 yillarida introspektiv psixologiya va bixeviorizm bilan bog‘liq muommolarni hal qilish uchun ham vujudga kelgan. Ong birligi va faoliyat tasdig‘i ong va psixikani passiv bir mavjudligi deb emas, sub’ekt faoliyati, real individ va inson faoliyati uni atrof-muhit bilan bo‘lgan munosabati jarayoni o‘rganiladi.
Rubenshteyn alohida ta’kidlab shuni aytadiki, insonga faqatgina faoliyat emas, balki shaxs ham tanlov huquqiga ega holda ta’sir o‘tkazish kuchiga egadir. Shaxsni o‘rganish davomidagi muhim daqiqalardan biri, Rubinshteyn fikricha faqatgina faoliyatini yoki hayot emas, bundan kengroq jabhalarnio‘z ichiga oladi.
V.S.Merlin (1898-1982) shaxsiyatining integral nazariyalarini ishlab chiqadi va quyidagi bosqichlarini ko‘rsatdi.
1. Biokimyoviy;
2. Somatik;
3. Neyrodinamik;
4. Psixodinamik (temperament bosqichi);
5. Shaxsiyat;
1. Jamiyatdagi sotsial roli.
Bu bosqichlarni orasida bir tomonlama, aksincha ko‘p tomonlama bog‘liqlik bor, ya’ni bir bosqich bir vaqtda bir necha bosqichda aloqada bo‘ladi. Temperament bosqichda quyidagilarni farqlaydi.
Ekstraversiya – ob’ektiv holatdan kelib chiqib, psixik o‘zini tutish. Sergaklik – to‘siq bo‘layotgan holatda qochish orqali reaksiyaga kirishish.
Reaktivlik – xatti-harakatga shunday javob qaytarish.
Impulsivlik – tezlik unda emotsiyalar xatti-harakatning kuchi.
Emotsiyalarni uyg‘onishi qo‘yilgan maqsadga aktiv harakat qilish. Shaxsiy faoliyat haqida gapirganda, shuni nazarda tutganki, psixologik vositalarning tizimi shundayki, inson o‘zining shaxsiyatini ko‘rsatish uchun harakatsiz ulardan qochadi. Temperament B.S.Merlin fikricha ko‘ra, o‘zgartirish mumkin emas, chunki u genetik joylashtirilgan, lekin uni kompensatsiya qilsa bo‘ladi.