L. X. Alimova yosh fiziologiyasi va gigiyena buxoro ‒ 2022 O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti

Silliq muskullar
Silliq muskullar ichki organlar, qon va limfa tomirlari devori, tashqi sekretsiya bezlar nayi devori o’rta qavatini hosil qiladi. Ularning asosini duksimon, uzunligi 20-100 mkm bir yadroli muskul hujayralari – miotsitlar tashkil etadi. Miositlarda endoplazmatik to’r va Golji apparati kuchsiz rivojlangan; sintetik faol bo’lmaydi. Sarkoplazmada miofibrillar burchak hosil qilib joylashgan. Silliq muskullarning qisqarishi odam xohishiga bog’liq bo’lmaydi. Ularning ishini vegetativ nerv sistemasi nazorat qiladi. Silliq muskullar kuchsiz, lekin uzoq qisqarish xususiyatiga ega.
Muskullar qisqarishini energiya bilan ta’minlanishi
Muskul tolasining miofibrillalari miozin va aktin iplaridan tashkil topgan. Ular polimerlashgan, ya’ni zanjirga o’xshab cho’zilgan oqsil molekulasidan iborat bo’ladi. Aktin iplari miozin iplariga qaraganda ikki baravar ingichka. Mus­kul tolasining tinchlik holatida bu iplar shunday joylashgan bo’ladiki, ingichka aktin iplarining uchlari yo’g’on miozin iplari orasidagi kamgaklarga kirib turadi. Qo’zg’alish ta’siri ostida aktin iplari sirg’anib, miozin iplari orasidagi kamgaklarga surilib kira boshlaydi, natijada miofibrillalar, demak muskul tolasi ham qisqaroq bo’lib qoladi.
Iplarning sirg’anishini ta’minlab beradigan mexanizm shu vaqtga qadar aniqlangan emas. Miozin va aktin oqsillarining o’zaro ximiyaviy ta’siri bunga sabab bo’ladi, deb taxmin qilishadi. Ayni vaqtda bu protsessda adenozintrifosfat kislo­ta yoki qisqacha ATF deb ataladigan va energiyaga boy bo’lgan birikma muhim rol o’ynaydi.
Ketma-ket keladigan ximiyaviy reaksiyalar ATF ning aktiv ferment xossalariga ega bo’lgan miozin ta’siri bilan Ca²⁺ ionlari ishtirokida parchalanishidan boshlanadi. ATF parchalanganida talaygina miqdorqa energiya ajralib chiqadi va bu energiyadan muskul o’zining qisqarishi uchun foydalanadi,-Ajralib chiqadigan energiyani miofibrillalarga o’tkazishda oqsil ip­lari bir-biriga nisbatan suriladi, shuning natijasida muskul qiskarib, ish bajaradi. ATF parchalanib bo’lganidan keyin bir qancha boshqa makroergik, ya’ni energiyaga boy bo’ladigan fosfat birikmalari parchalanadi. Lekin bu energiyaning ko’pchilik qismi ATF miqdorini avvalgi darajasiga yetkazish uchun sarflanadi.
Shunday qilib, ketma-ket keladigan bir qancha reaksiyalar natijasida ATF va boshqa makroergik birikmalar butunlay tiklanadi, ya’ni asliga keladi. Fosfat birikmalarning kis­lorod ishtirokisiz parchalanib borishini, shu munosabat bilan bu fazaning anaerob faza deb atalishini aytib o’tish kerak.
Biroq, bundan keyin ro’y beradigan reaksiyalar uchun kislo­rod bo’lishi kerak — aerob faza boshlanadi. Aerob fazada ilgari hosil bo’lgan sut kislota parchalanib, suv va karbonat angidrid gazidan iborat oxirgi maxsulotlarga aylanadi. Bu reaksiyalar xam energiya ajralib chiqishi bilan birga davom etadi, bunda ajralib chiqqan energiya sut kislotaning qolganini murakkab uglevod — glikogenga aylantirish uchun sarflanadi.
Muskullar ishlab turgan paytida nima sababdan kislorodning shunchalik zarur bo’lishi yuqorida aytilganlardan ayon bo’ladi. Kislorod bo’lmay qolganda glikogen resintezi izdan chiqadi va uglevodlar zapasi darrov tugab qoladi. ATF ning tiklanishi uchun uglevodlar zarur bo’lganidan, uglevodlar zapasining tugab qolishi organizmda ATF konsentratsiyasining kamayib ketishiga olib kelishi mumkin. Bundan tashqari, kis­lorod bo’lmaganida muskullarda moddalar almashinuvining oxirgi maxsulotlari to’planib boradi, shuning natijasida muskullarning ish qobiliyati ancha pasayib ketadi.
Shunday qilib, odam muskullari ximiyaviy energiyani qanday bo’lmasin biror xildagi ishni bajarishga imkon beradigan mexanik energiyaga to’g’ridan-to’g’ri aylantira olishdek ajoyib xususiyatga ega.