L. X. Alimova yosh fiziologiyasi va gigiyena buxoro ‒ 2022 O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti

Terini tuzilishi. Teri asosan 2 qavatdan: ustki yuza qavati epidermis va chukur qavat yoki asl qavat (chukur qavat) dan tashkil etadi. Xamma yoshdagi bolalarda teri usti pardasi yoki epidermis katta yoshdagi odamlardagiga qaraganda yo’pkaroq bo‘ladi, bir-biri bilan bo‘shrok bog‘langan. Ko‘pi bilan 2-3 qavat hujayrasi bor. Bu hujayralar o‘lib, kuchib tushib turadi. Ularning o‘rniga bir muncha chuqurroqda joylashgan qavatlardan, bir muncha baquvvatroq hujayralar paydo bo‘ladi. Teri usti pardasining chuqur qatlamida pigment hujayralari qavati bo‘ladi.
Asl teri bilan ter usti pardasi o‘rtasida asosiy membrana joylashgan. Bu membran bolalarda juda yumshoq va yaxshi rivojlanmagan bo‘ladi.
Asl teri bir talay elastik va yelim beruvchi tolalardan iborat biriktiruvchi to‘qimadan tashkil topgan. Unda oziqlanish va almashinish jarayonlarining ta’minlab turadigan qalin qon tomirlar turi bor. Ayniksa bolalar kapilyar turi ayniqsa yaxshi rivojlangan, bu terining qon bilan yaxshi ta’minlanishiga, qon tomirlarning qon bilan to‘lishib turishiga imkon yaratadi va bola terisiga pushti rang berib turadi.
Asl teri teri osti kastchatkasi qavatiga aylanadi, teri osti kastchatkasi biriktiruvchi to‘qima tolalari dastalaridan iborat bo‘lib, ularning orasi yog‘li hujayralar bilan tulib turadi. Teri osti klechatkasi organizmning ortiqcha issiqlik yuqotishi va mexanik shikastlardan saqlaydi. Yog‘ kletchatkasi zapas oziqa xom ashyosi hisoblanadi. Shu kletchatkada va qisman asl terida ter bezlari va jun ildizlari joylashgan.
Teri va soch kasalliklar oldini olish badan terisi, ichki va tashqi kiyimni ozoda saqlashga doir gigiena chora-tadbirlariga amal qilinishi talab qilinadi.
Teri asosan ter bezlari va yog‘ bezlari hisobiga chiqaruv a’zosi hisoblanadi. Ter bezlari orqali suv, organik moddalar jumladan, mochevina, sut kislotasi, kreatinin, siydik kislotasi, ishqoriy metal tuzlari, (Na), uchuvchi yog‘ kislotalari, mikroelementlar, hazm fermentlari (pepsinogen, amilaza, lipaza va ishqoriy fosfetoza). Buyrakning og‘ir hastaliklarida oqsil almashinuvi mahsulotlarini chiqarib yuborishi kuchayadi.
Yog‘ bezlari va sut bezlari chiqaruv a’zolari ichida alohida ahamiyatga ega. Ularning mahsulotlari alohida fiziologik ahamiyatga ega. Ya’ni sut chaqaloqning asosiy oziq mahsuloti bo‘lsa, yog‘ esa terini moylab, har xil shikastlardan saqlaydi. Yog‘ bezlari orqali erkin yog‘ kislotalari va jinsiy gormonlar mahsulotlari chiqarilib yuboriladi.
Jigar orqali esa gemoglobin almashinuvini mahsulotlari va boshqa porfirinlar o‘t pigmenti shiklida, xolesterin almashinuvini oxirgi mahsulotlari o‘t kislotasi shaklida chiqarib yuboriladi. Bundan tashqari dorivor moddalar (antibiotiklar), fenolrot, mannit, inulin va boshqalar chiqarilib yuboriladi.
Hazm trakti orqali oziq mahsulotlar parchalanishidan hosil bo‘lgan mahsulotlar, suv, o‘t va xazm shirasi tarkibida tushgan moddalar (morfin, hinin, salitsilatlar, simob, yod) chiqarib yuboriladi.
O‘pka karbonat angdridi va suvni, ayrim uchuvchi moddalarni organizmdan chiqarib yuboradi. Masalan: narkoz qo‘llanganda organizmdan efir va hloroformlarni chiqarib yuboradi. Ko‘p miqdorda alkogol ichimliklari iste’mol qilinganda, spirtni chiqarib yuboradi. Buyraklarni faoliyati buzilganda esa, qonda yig‘ilib qolgan ayrim chiqindi moddalar o‘pka orqali chiqarib yuboriladi, bularga mochevina, ammiak va xakazolar kiradi.
Bola o‘sib rivojlangan sari buyrak massasi va fiziologik xususiyatlari o‘zgarib boradi, lekin bu jarayonlar ayniqsa bola xayotining birinchi yilida, 13-15 yoshida (balog‘atga yetilish) va 20 yoshida sezilarli daraja bo‘ladi. Yosh ulg‘aygan sari qovuqning xajmi 200 ml.ga teng bulsa, 10 yoshli bolalarda 600 ml.ga, 12 yoshli bolalarda esa 1000 ml. ga teng bo‘ladi. Biroq qovuq butunlay to‘lmasdan turib siydik chiqarilishi mumkin.