L. X. Alimova yosh fiziologiyasi va gigiyena buxoro ‒ 2022 O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti

Qo`zg`alishlar ritmini o`zgartirish. Tabiiy sharoitda ma`lum markazga afferent tolalar orqali kelayotgan va undan efferent tolalar bo`ylab ketayotganni bir vaqtda qayd qilsak, bu impulslarning ko`rsatkichlarida farq borligini ko`rish mumkin. Birinchi galda bu impulslar chastotasining teng emasligi bilinadi. Demak, markaz o`ziga keluvchi impulslar ritmini o`zgartira oladi. Bu hodisa ritmning tranformatsiyasi deyiladi. Nerv markazlari yakka stimullar bilan ta`sirlanganda, qo`zg`alishlar ritmining transformatsiyasi yaqqol ko`zga tashlanadi. Afferent tola orqali berilgan yakka stimulga javoban markaz odatda bir nechta efferent impuls shakllaydi.
Nerv markazlarining charchashi. Baqa umurtqa pog`onasining bel qismini ochib, orqa miyaning orqa ildizi ostiga elektrodlar o`rnatiladi. Elektrodlar orqali berilgan ketma-ket taassurotlar shu segmentning oldingi ildizi nervlaydigan muskullarni qo`zg`atib, qisqartiradi. Ta`sirlash uzoq vaqt davom ettirilsa, muskullarning qisqarishi tobora sustlashib, oxiri yo`qoladi. Shu vaqtda muskulga oldingi ildizni ta`sirlab, impulslar berilsa, muskulning qisqarish qobiliyati saqlanib qolganini ko`ramiz. Demak, orqa ildizga berilgan taassurot markazdan o`tmay qolgan. Bu tajriba avvalo nerv markazining charchashini isbotlaydi.
Nerv markazlarining charchashi neyronlar aro sinapslarda qo`zg`alish o`tishining buzilishi bilan bog`liq. Bu buqilish nerv oxirlaridagi mediatr keskin kamayib ketishi, postsinaptik membranadagi retseptorlarning mediatorga sezgirligining kamayishi, sinaps faoliyatini energiya bilan ta`minlovchi moddalarning kamayishi natijasidir.
Nerv markazlarining tonusi. Nerv markazlari tinch holatda bo`lganda ham ishchi a`zolarga uzluksiz ravishda siyrak impulslar yuborib turishi aniqlangan. Bu impulslar skelet muskullarining tonusini, kovak a`zolar va tomirlar devoridagi silliq muskullar tonusini vujudga keltiradi, ba`zi a`zolar faoliyatiga manfiy yoki musbat ta`sir o`tkazib turadi. Nerv markazlari tonik faolligining kelib chiqishi va doimiy saqlanishi tashqi va ichki retseptorlardan markazga yetib keluvchi afferent impulslarga bog`liq. Bu Bronjest tajribasida va boshqa tajribalarda isbotlangan. Baqa orqa miyasining bel segmentlaridan chiqqan oldingi ildizlar qirqilsa, hayvonning orqa oyog`i shol bo`lib qoladi, muskullar tonusi yo`qoladi. Bu tushunarli, albatta. Chunki oldingi ildizlar harakatlantiruvchi tolalardan iborat. Ammo o`sha segmentlarga bog`liq bo`lgan orqa sezuvchi ildizlar qirqilgandan keyin ham muskullar tonusi juda pasayadi. Demak, muskullar tonusi nerv markazlari tonusiga bog`liq. Nerv markazlarining tonusini esa muskul retseptorlaridan keladigan afferent impulslar saqlab turadi.