L. S. Karieva makroiqtisodiyot

10.7 Milliy iqtisodiyotda ijtimoiy tanlov. Ijtimoiy tanlovi
nazariyasi 
Mamlakat hududlari va iqtisodiyot tarmoqlari o‛rtasida umumdavlat 
manfaatlarini hisobga olgan holda resurslarni qayta taqsimlash davlatning muhim 
funktsiyalaridan biridir.

---

219 
Iqtisodiyotning tarkibiy tuzilishini takomillashtirish, ijtimoiy ahamiyatli, ammo 
foyda ko‛rib ishlamaydigan tarmoq yoki korxonalarni qo‛llab quvvatlash 
maqsadlari davlat byudjeti orqali daromadlar va resurslarni tamoqlar orasida qayta 
taqsimlash zaruriyatini tug‛diradi.
Bu vazifa barcha tarmoqlardan olingan soliq tushumlari hisobiga 
moliyalashtiriladigan markazlashgan investitsiya mablag‛larini ustivor tarmoqlarga 
yo‛naltirish, shu tarmoqlarga soliq imtiyozlari, subsidiyalar, imtiyozli kreditlar 
ajratish orqali amalga oshiriladi.
Kommunal xo‛jalik, shu jumladan jamoat transporti kabi sohalar iqtisodiyot 
tarmoqlarining samarali ishlashi, normal hayotiy faoliyatni yo‛lga qo‛yish uchun 
zarur xizmatlarni ko‛rsatgani holda rentabelli sohalar bo‛lmagani uchun ham davlat 
byudjetidan dotatsiya oladilar.
Mamlakat hududlarining resurs salohiyati bir xil emasligi, aholi zichligi, sanoat 
tarmoqlarining rivojlanishi darajalaridagi farqlar tufayli aholi jon boshiga to‛g‛ri 
keladigan YaIM, sanoat mahsuloti, pullik xizmatlar, pullik daromadlar kabi 
ko‛rsatkichlar hududlararo farq qiladi. Bu farqlarning uqurlashuvi, o‛z navbatida 
milliy iqtisodiyot samaradorligiga salbiy ta’sir ko‛rsatadi, shunday ham rivojlanish 
darojasi past hududlardan kapital qochishi holatlari ro‛y berishi mumkin. Bu esa 
turli hududlar o‛rtasidagi iqtisodiy rivojlanish darajalarida mavjud bo‛lgan farqni 
yanada chuqurlashtiradi.
Davlat byudjet-soliq va pul kredit siyosati vositalaridan foydalangan holda 
iqtisodiy ko‛rsatkichlar darajasidagi hududiy tengsizlik darajasini yumshatish 
uchun resurslarni qayta taqsimlaydi. Resurslarga boy, sanoati rivojlangan 
hududlarning davlat byudjeti daromadlaridagi ulushi yuqori bo‛lgani holda byudjet 
mablag‛lari hududlar o‛rtasida ijtimoiy ehtiyojlarni hisobga olgan holda, kam 
rivojlangan hududlar riojlanishi darajasini jadallashtirish maqsadlarini ko‛zlab 
taqsimlanadi.
Markazlashgan byudjetga kelib tushadigan umumdavlat soliqlarining hududlar 
ixtiyorida qoldiriladigan ulushini ko‛paytirish, ayrim hududlarga kiritiladigan
investitsiyalar hisobiga ishlaydigan korxonalarga soliq imtiyozlarini berish, ularni 

---

220 
imtiyozli kreditlar bilan ta’minlash, erkin iqtisodiy zonalar tashkil etish davlat 
hududiy iqtisodiy siyosatining muhim elimentlaridan biridir.
Hozirgi zamon iqtisodiyotidagi davlatning muhim funktsiyalaridan biri 
barqarorlashtirish siyosatini yuritishdir. Davlatning bu funktsiyasi boshqa 
funktsiyalar bilan chambarchas bog‛liq bo‛lgani holda iqtisodiy o‛sishni, 
inflyatsiya sur’atlarini cheklashni, ishsizlik darajasini me’yor darajasida ushlab 
turishni, davlat byudjeti va to‛lov balansi mutanosibligini hamda milliy valyuta 
almashinuv kursi barqarorligini ta’minlash kabilarni o‛z ichiga oladi. Bu masalalar 
o‛quv qo‛llanmamizning tegishli mavzularida atroflicha ko‛rib chiqilishi tufayli bu 
savolda ularga to‛xtalmaymiz.