L. S. Karieva makroiqtisodiyot

 
10.3 Iqtisodiyotga davlat aralashuvining shakllari va usullari 
Davlatning mamlakat iqtisodiy hayotidagi o‛rni uning funktsiyalari orqali 
namoyon bo‛ladi. Davlatning iqtisodiy funktsiyalari juda ko‛p va ular xilma-xildir. 
Eng muhimlarini ko‛rib chiqaylik: 
1.Davlatning monopoliyaga qarshi siyosati 
Bozorning o‛zini o‛zi boshqarish tizimiga davlat aralashuvining navbatdagi 
muhim sababi bu raqobat, kapitalning kontsentratsiyasi va markazlashish 
qonunlaridan kelib chiqqan holda bozorning monopoliyalashuvining muqarrar 
tendentsiyasidir. Monopollashtirish oqibatlarining noaniqligi, bir tomondan, 
narxlarning oshishi, xarajatlar, ishlab chiqarish hajmining pasayishi, resurslar va 
daromadlarning mantiqsiz taqsimlanishi, ba’zi hollarda ilmiy-texnik taraqqiyotga 
qarshi immunitet bo‛lsa, boshqa tomondan, iqtisodiy tejamkorlik, ilmiy 
tadqiqotlarga qiziqish va ikkinchisining moliyaviy imkoniyatlari, monopoliyalar 
faoliyatini baholash qobiliyati tufayli xarajatlarni kamaytirish hisoblanadi.
Monopoliya iqtisodiy tizim uchun vayronagarchilik darajasida bo‛lib, u raqobatni 
rivojlantirish, yangi korxonalar yaratishda ko‛maklashish, ochiq iqtisodiyot 
siyosatini amalga oshirish orqali monopol faoliyatni (narxlarni tartibga solish, 
firmalarning bo‛linishi) qonunchilikda cheklash va bostirish orqali davlat ta’siri 
obyektiga aylanadi. 

---

209 
Monopol hokimiyatning ijtimoiy xarajatlari davlatni monopoliyalar faoliyatini 
tartibga solishga majbur qiladi. 
Monopoliyaga qarshi siyosat - bu firmalarning monopol hokimiyatini cheklash 
orqali raqobatni kuchaytirish va himoya qilishga qaratilgan chora-tadbirlar tizimi. 
Monopoliyaga qarshi davlat siyosatining asosiy yo‛nalishlari qatoriga 
quyidagilar kiradi: 
- to‛g‛ridan-to‛g‛ri narxlarni tartibga solish. Monopolist mahsulotlariga davlat 
tomonidan ruxsat etilgan maksimal narxlarning belgilanishi bozor talabi egri 
chizig‛ining o‛zgarishiga olib keladi. 
- monopoliyaga qarshi davlat tomonidan tartibga solishning yana bir shakli bu 
soliqqa tortishdir. Monopoliyalar bo‛yicha mavjud bo‛lgan barcha soliqlarning 
batafsil tavsifiga o‛tmasdan, monopol firma xatti-harakatlariga ikki turdagi 
soliqlarning ta’sirini ko‛rib chiqamiz: 
a) tovar bo‛yicha, mahsulot ishlab chiqarish birligiga to‛g‛ri keladigan stavka 
orqali, umumiy miqdor esa mahsulot ishlab chiqarish hajmi bilan belgilanadi; 
b) emissiya bo‛yicha, ishlab chiqarish hajmidan qat’i nazar, bir martalik yig‛im 
orqali belgilanad;. 
- tabiiy monopoliyalarni tartibga solish. 
- raqobatni qo‛llab-quvvatlash. 
Raqobat sharoitida ko‛plab xaridorlar va sotuvchilarning talab va taklif 
qarorlari bozor narxlarini belgilaydi. Bu shuni anglatadiki, individual ishlab 
chiqaruvchilar va resurslarni yetkazib beruvchilar faqat xaridorlarning xohishlariga 
moslasha oladilar. Faqat bozor tizimi irodasiga bo‛ysungan raqobatdosh ishlab 
chiqaruvchilar foyda olishlari va o‛z pozitsiyalarini mustahkamlashlari mumkin; 
bozor qonunlarini buzganlarning ko‛pini zarar va oxir-oqibat bankrotlik kutadi. 
Raqobat sharoitida xaridorlar egasi, bozor ularning agenti, korxonalar esa ularning 
xizmatkori. 
- raqobatni himoya qilish (monopoliyaga qarshi siyosat). 
Raqobat bozor iqtisodiyotining unsurlaridan biridir. Ammo bozor sharoitida u 
monopoliyaga aylanib, bozor mexanizmi u bilan kurashishga qodir emas. Bozor 

---

210 
monopoliyalashuvining 
oqibatlari 
iqtisodiy 
rivojlanishdagi 
pasayish 
va 
turg‛unlikdir. Shu sababli, davlat XIX asr oxiridan boshlab AQShda 1890 yilda 
qabul qilingan (Sherman qonuni) xususiy monopoliyaga qarshi kurashni boshladi. 
Davlatning monopoliyaga qarshi siyosati yirik ishlab chiqarishga qarshi emas, 
balki o‛z faoliyatida raqobat kurashini xom ashyo, materiallar va ularni amalga 
oshirish kanallarini olib qo‛yib yo‛q qiladiganlarga qarshi qaratilgan. Bozorni 
taqsimlash va monopol narxlarni belgilash bo‛yicha shartnomalar tuzish va 
boshqalar. 
Monopoliyaga qarshi siyosat quyidagi cheklovlarni nazarda tutadi: 
- bozorni aniq monopollashtirish (biron bir korporatsiya o‛z mahsulotining 60 
foizidan ko‛prog‛ini bozorga sotish va 40-50 foizdan ko‛prog‛ini kontsentratsiya 
qilish huquqiga ega emas). 
- narxlarni belgilash (bir nechta kompaniyalar tomonidan ishlab chiqarish va 
sotish narxlari va hajmlarini belgilash bo‛yicha kelishilgan harakatlar taqiqlanadi 
va boshqa korporatsiyalar aktsiyalarining ma’lum bir qismidan ko‛prog‛iga egalik 
qila olmaydi: 
- kompaniyalarning birlashishi taqiqlanadi, buning natijasida raqobatni yo‛q 
qiladigan yangi kompaniya tuziladi; 
- bir-biriga aralashgan direktsiyalar taqiqlanadi ( ikkita raqobatchi kompaniya 
direktorlar kengashining a’zosi bo‛la olmaydi); 
- narxlarni kamsitish taqiqlanadi (tovarlar hammaga bir xil narxlarda sotilishi 
kerak); 
- bog‛langan shartnomalar taqiqlanadi (har qanday mahsulotni sotuvchisi 
boshqa mahsulotni sotib olishni sotib olish shartiga aylantirmasligi kerak); 
- eksklyuziv shartnomalar taqiqlanadi: unda ishlab chiqaruvchidan mahsulot 
sotib olgan chakana savdo raqobatchisidan shunga o‛xshash mahsulotni sotib 
olmasligi shart. 
Raqobat muhitini yaxshilash, tadbirkorlikni qo‛llab quvvatlash maqsadida 
davlat mulki xususiylashtiriladi. Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va 
xususiylashtirish Davlat Mulk qo‛mitasi tomonidan amalga oshiriladi. Bunda 

---

211 
davlat mulkini bevosita bitta xaridorga sotish, investitsiya kitritish majburiyatini 
olib bepul tassarrufiga berish, bosqichma bosqich bahosini tushirib sotish, 
aktsionerlashtirish kabi usullar qo‛llaniladi.
Agar respublikamizda xususiylashtirishning dastlabki bosqichida uy joy fondi, 
savdo va maishiy xizmat obyektlari va mahalliy sanort korxonalari xususiy 
shaxslarga sotilgan bo‛lsa, keyingi bosqichda o‛rta va yirikroq korxonalarni 
aktsionerlashtirish yo‛li bilan davlat tasarrufidan chiqarishga kirishildi.
Tadbirkorlikni 
rivojlantirishni 
davlat 
tomonidan 
qo‛llab quvvatlash, 
shuningdek ularning huquqlarini himoya qilish orqali ham amalga oshiriladi. 
O‛zbekiston Respublikasi Prezidentining 2005 yil 5 oktyabrda imzolangan 
“Tadbirkorlik subyektlarini tekshirishni yanada qisqartirish va uning tizimini 
takomillashtirish chora tadbirlari to‛g‛risida”gi Farmoni nazorat qiluvchi 
organlarning tadbirkorlik subyektlari faoliyatiga aralashuvini cheklash, ularning 
huquqlarini davlat tomonidan qonuniy kafolatlashni kuchaytirishga bir misol 
bo‛ladi.
 
O‛zbekistonda monopoliyaga qarshi siyosat 6.01.2012 yildagi “Raqobat 
to‛g‛risida”gi qonun asosida amalga oshiriladi.