L. S. Karieva makroiqtisodiyot

Davlat byudjeti
- bu mamlakatning 

---

110 
asosiy moliyaviy rejasi bo‛lib, u markazlashtirilgan moliyaviy resurslarning 
harakatini aks ettiradi. 
Byudjet bir qator tamoyillarga asoslanadi. Ulardan eng muhimi bu birlik 
tamoyilidir, ya’ni, mamlakat bitta byudjetga ega bo‛lib, u davlatning barcha 
daromadlari va xarajatlarini birlashtiradi. Ushbu tamoyil yagona davlat moliyaviy 
siyosatini amalga oshirishni oldindan belgilab beradigan davlatning yagona 
iqtisodiy va siyosiy asoslari bilan bog‛liq. To‛liqlik tamoyili barcha xarajatlar va 
tushumlarning har bir byudjet moddasini hisobga olishni nazarda tutadi. Reallilik 
tamoyili byudjetda barcha xarajatlar, daromadlar, moliyaviy operatsiyalar, 
byudjetlarda tasdiqlangan summalarning ulardan foydalanishga muvofiqligini 
to‛g‛ri aks ettirishni ta’minlaydi. Ochiqlik prinsipi shuni anglatadiki, hukumat 
byudjetni nashr etish, uning bajarilishi to‛g‛risida hisobot berishga majburdir. 
Byudjet quyidagi funksiyalarni bajaradi: taqsimlovchi (davlat byudjeti orqali 
milliy daromadning 20 dan 60 foizigacha qayta taqsimlanadi); nazorat (byudjet 
mablag‛lari harakati iqtisodiyotning moliyaviy holati to‛g‛risida ma’lumot beradi 
va uni boshqarish imkoniyatini yaratadi); tartibga soluvchi (davlat byudjeti 
daromadlari va xarajatlarining o‛zgarishi ishlab chiqarish pasayishini yumshatish, 
ishsizlik darajasini, inflyasiya darajasini pasaytirish, ya’ni iqtisodiyotni 
barqarorlashtirishga imkon beradi). 
Byudjetning tuzilishi davlat tuzilishi bilan belgilanadi. Unitar tuzilishga ega 
mamlakatlarda (Buyuk Britaniya, Fransiya, Yaponiya) unga hukumat byudjeti va 
mahalliy (munitsipal) byudjetlar kiradi. Federal tuzilishga ega bo‛lgan shtatlarda 
bu uch bosqichlidir, chunki markaziy va mahalliy byudjetlardan tashqari u o‛rta 
darajadagi byudjetlarni ham o‛z ichiga oladi. Masalan, Rossiyada federal byudjet, 
Rossiya Federatsiyasi tarkibiy tuzilmalari byudjetlari va mahalliy byudjetlar 
o‛rtasida farq bor. 
Jami byudjet turlari davlatning byudjet tizimini tashkil etadi. Byudjet tizimini 
qurish tamoyillari, uning bo‛g‛inlari o‛rtasidagi munosabatlar byudjet tuzilishi 
bilan belgilanadi. Bu byudjet (fiskal) federalizmga asoslanadi. Bir tomondan, bu 
turli darajadagi byudjetlar o‛rtasidagi funksiyalarni aniq belgilashni, ularning 

---

111 
mustaqilligini anglatadi. Bu, birinchi navbatda, byudjetlar tegishli darajada 
hokimiyat tomonidan ishlab chiqilishi, tasdiqlanishi va bajarilishi bilan namoyon 
bo‛ladi. Ikkinchidan, har bir byudjetning o‛ziga tegishli daromad manbalari 
mavjud bo‛lib, unga qonun tomonidan tayinlangan. Uchinchidan, tegishli organlar 
byudjet mablag‛larini sarflash yo‛nalishlarini belgilaydilar va ular mamlakat, 
viloyat, shahar oldida turgan aniq ijtimoiy-iqtisodiy vazifalar bilan belgilanadi. 
Shunday qilib, yirik milliy dasturlar, milliy mudofaa, kosmik, tashqi iqtisodiy 
bo‛lmagan aloqalar va davlat boshqaruvi markaziy byudjetdan moliyalashtiriladi. 
Mintaqaviy, shahar pul resurslari mintaqalar va shaharlarni rivojlantirishga, 
ijtimoiy muassasalarni saqlash, mahalliy iqtisodiyotni rivojlantirish va 
obodonlashtirish yo‛naltirilgan. 
Boshqa tomondan, fiskal federalizm byudjet tizimining yuqori darajalari 
tomonidan quyi qismiga dotatsiyalar va subvensiyalar shaklida moliyaviy yordam 
ko‛rsatishni nazarda tutadi. Dotatsiyalar daromadni to‛ldirish va quyi darajadagi 
byudjet kamomadini minimallashtirish uchun ma’lum miqdordagi pul shaklida 
bepul taqdim etiladi. Ular aniq maqsadga yo‛naltirilmagan. Subvensiyalar - bu 
quyi darajadagi byudjetlarga beriladigan aniq maqsadga qaratilgan pul 
mablag‛laridir. Byudjetlararo munosabatlarni tartibga solishning ushbu usuli 
mintaqalarning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishidagi farqlarni tenglashtirishga yordam 
beradi. 
Turli darajadagi byudjetlar orasida markaziy byudjet (federal, respublika) 
yetakchi rol o‛ynaydi va unda davlat moliyaviy resurslarining muhim qismi 
to‛planadi. Shu bilan birga, bozor iqtisodiyoti bo‛lgan mamlakatlarda mahalliy 
byudjetlar tobora muhim ahamiyat kasb etmoqda, bu orqali davlatning barcha 
moliyaviy resurslarining 30 dan 60 foizigacha qayta taqsimlanadi. 
Tahliliy va statistik maqsadlar uchun konsolidatsiyalangan byudjetlar ko‛rib 
chiqiladi. Konsolidatsiyalangan byudjet - bu umuman mamlakat uchun yoki 
tegishli mintaqalar va hududlar uchun byudjetlar to‛plamidir.